Roztocze nie jest krainą jednorodną, w związku z czym pojawiają się różne jego podziały. Na potrzeby blogu krajoznawczego posługiwać będziemy się podziałem najprostszym i jednocześnie najbardziej popularnym. Obejmuje on część Polską krainy (po stronie ukraińskiej sięga aż do Lwowa).
Roztocze Zachodnie ciągnie się od okolic Kraśnika i kończy przed Szczebrzeszynem. Dalej zaczyna się Roztocze Środkowe z Roztoczańskim Parkiem Narodowym. Jego granicę wyznaczają miasta Tomaszów Lubelski i Narol. Od Narola zaczyna się Roztocze Południowe, zwane też Wschodnim.
Całość tego obszaru tworzy niezwykle barwną krainę. Pofałdowany teren pokrywają lasy i małe pola uprawne, które porównać można do pachworku. Najwyższe szczyty dochodzą do 400 m n.p.m., ale przeciętna wysokość wzniesień to 250-300 m n.p.m. Okolica należy do najbardziej nasłonecznionych w Polsce. Oprócz piękna krajobrazowego, cały obszar usiany jest lokalnymi miejscami wartymi odwiedzenia: wsiami i miasteczkami, rezerwatami, kamieniołomami, małymi wodospadami, przełomowymi odcinkami rzek, kamieniskami, itp. Wciąż żywa historia odnosi się do okresu Ordynacji Zamojskiej i II wojny światowej – okresu z jednej strony eksterminacji okolicznej ludności, a z drugiej bohaterskich walk partyzanckich. Dodać do tego trzeba bogactwo przyrodnicze, kulturowe, religijne.
Najcenniejszy fragment krainy po polskiej stronie chroni Roztoczański Park Narodowy. Projekt jego utworzenia zgłosili w 1959 r. profesorowie UMCS: Dominik Fijałkowski i Krystyn Izdebski. Prace przygotowawcze zainicjowano w 1966 r., a w maju 1974 r. PRN został powołany jako trzynasty w kraju. Objął 4,8 ha lasów zwierzyniecko-kosobudzkich, obejmując 10 istniejących tu wcześniej rezerwatów przyrody oraz liczne pomniki przyrody. W jego obrębie znalazły się tereny najbliższej okolicy Zwierzyńca, w których w XVI/XVII w. utworzono zwierzyniec Zamoyskich.
W 1976 r. inicjatorzy założenia Parku przygotowali uzasadnienie poszerzenia jego obszaru. Dokonano tego w 1979 r. RPN objął wówczas tereny o powierzchni prawie 7 tys. ha. W obecnym kształcie teren chroniony obejmuje masyw wzniesień Roztocza Środkowego przecięty w połowie przez Wieprz. Wzniesienia dochodzą do 350 m n.p.m., a teren odznacza się dużymi rozpiętościami wysokości względnych. Lasy zachowały charakter niemal naturalny. Obejmują fragmenty pięciu regionów fizjograficznych. Wyróżniają się bory jodłowe, buczyny karpackie, bory iglaste, bagienne, dąbrowy świetliste. W RPN rosną niemal wszystkie gatunki drzew występujące w Polsce.
Bardzo duże jest zróżnicowanie runa, w którym znajduje się wiele gatunków chronionych, górskich, rzadkich, m.in. liczne storczyki, widłaki, przebiśniegi. Urozmaicony jest świat zwierzęcy. Do bardzo rzadkich i reliktowych należy zaliczyć węża eskulapa, padalca turkusowego, dzięcioła białogrzbietnego.
W Roztoczańskim Parku Narodowym funkcjonuje hodowla koników polskich. Zainicjował ją w 1982 prof. dr hab. Mirosław Kownacki. Koniki żyją na specjalnie wyznaczonym obszarze o powierzchni ok. 180 ha. Zwierzęta żyją prawie bez ingerencji człowieka (zimą są dokarmiane).
Zwierzyniec położony jest na granicy Roztocza Środkowego i Zachodniego na wys. 225 m n.p.m. Otaczają go piękne lasy Roztoczańskiego Parku Narodowego, znajduje się tu także jego dyrekcja i ośrodek edukacyjno-muzealny. Wysokości względne dochodzące nawet do 100 metrów, rzeka Wieprz i stawy kąpieliskowe nadają okolicy malowniczy charakter i przyciągają turystów o każdej porze roku.
Najlepszym punktem wyjściowym do spacerów po Zwierzyńcu jest staw znajdujący się w centrum miasteczka. Stojąc przed mostem prowadzącym na wyspę z zabytkowym kościołem łatwo jest się zorientować w dawnym założeniu urbanistycznym, które znajduje się pod ochroną konserwatorską.
Staw oraz wyspa z widocznym kościołem
Staw – jak głosi lokalne podanie – został wykonany przez jeńców tatarskich. Od strony ul. Browarnej znajduje się mostek, po którym można przejść na niewielką wyspę z barokowym kościółkiem stojącym wśród starych olch i lip. Architektem świątyni był prawdopodobnie Andrzej Bem, a budowniczym Jan Columbani.
Kościół na wyspie jest popularnym miejscem ślubów
Kościół wzniesiony był jako kaplica w l. 1741-47 przez Zamoyskich (Tomasza oraz Teresę z Michowskich) jako wotum dziękczynne za uzdrowienie ordynata i za narodziny długo oczekiwanego syna Klemensa. Później dobudowano skrzydła boczne. Na frontonie widać rodowe herby Jelita i Rawicz oraz Oko Opatrzności Bożej. Świątynia jest murowana, z mansardowym dachem, który niegdyś kryty był gontem, a obecnie dachówką ceramiczną. Przy kościele znajduje się XVIII-wieczny cmentarz. Po zapadnięciu zmroku świątynia jest iluminowana.
W skromnie wyposażonym wnętrzu znajduje się ciekawa iluzjonistyczna polichromia wykonana w XVIII w. przez Łukasza Smuglewicza (1709-1780), odkryta w 1961 r. pod malowidłami wykonanymi w 1929 r. Na kolebkowym sklepieniu malowidło przedstawiające św. Jana, który w otoczeniu aniołów adoruje Matkę Bożą z Dzieciątkiem. Na bocznych ścianach malowidła ukazujące postacie kobiet symbolizujących cnoty Świętego: Wiara dźwiga kolumnę (stałość i siła), a Tajemnica stoi z kluczem i zapieczętowanym listem (powaga sakramentu spowiedzi).
Na ścianie został również namalowany ołtarz główny, w którym znajduje się obraz patrona kościoła św. Jana Nepomucena. Dla wiernych duże znaczenie ma oraz obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, ufundowany przez Różę Zamoyską w 1907 r., uważany za cudowny. W prawej kaplicy znajduje się obraz Łukasza Smuglewicza Ukoronowanie Matki Boskiej. Przy wejściu zabytkowa kamienna kropielnica.
Warto zwrócić uwagę na kamień znajdujący się na sąsiedniej wyspie, mający kształt obelisku. Istnieją dwie hipotezy dotyczące jego powstania – jedna mówi, że pogrzebany został pod nim pies Marysieńki Sobieskiej, zaś druga, że jest to jedyny pozostały ślad po dawnym teatrze.
Zabytkowy zwierzyniecki browar
Nazwa ul. Browarnej urobiona została od stojącego tam zabytkowego budynku browaru zwierzynieckiego. Pochodzi on, podobnie jak portiernia, z pocz. XIX w. Został założony przez Ordynację Zamojską. Początkowo zakład miał nazwę Browar Angielski, ponieważ warzono w nim piwo pod nadzorem angielskich piwowarów.
Budynek był od tamtej pory wielokrotnie przebudowywany, jednak zachował charakterystyczny styl dawnej zabudowy przemysłowej. Obok znajdują się budynek bednarni oraz dom dyrektora. Przy browarze czynna jest pijalnia miejscowego piwa.
W czasie I wojny światowej browar zaprzestał działalności – wznowił ją po 1922 r. W międzywojniu podjęto próbę spopularyzowania zwierzynieckiego piwa w całym kraju. Autorem plakatu reklamowego był znany malarz Wojciech Kossak. Obecnie zakład należy do Perły Browarów Lubelskich.
Drewniana willa plenipotenta
W pobliżu browaru rozpoczyna się ul. Plażowa, wiodąca w kierunku zespołu stawów Echo i dalej do Florianki. U jej początku, na skarpie wśród drzew, stoi willa plenipotenta Ordynacji Zamojskiej. Jest to stylowy, piętrowy budynek z 1890 r., oszalowany, nawiązujący swoim kształtem do modnej pod koniec XIX w. architektury uzdrowiskowej. Budowniczym obiektu był Ignacy Aleksander Szymański.
Do budynku prowadzi zrekonstruowana brama dawnego zwierzyńca Zamoyskich, od którego rozpoczęła się historia miejscowości. W willi mieści się obecnie dyrekcja Roztoczańskiego Parku Narodowego.
Nieco dalej, po lewej stronie drogi, zlokalizowany jest Ośrodek Edukacyjno-Muzealny RPN. We współczesnym budynku, przed którym znajduje się rozległy parking, mieści się muzeum oraz kasa sprzedająca bilety uprawniające do wstępu na teren parku.
Budynek zarządu Ordynacji Zamojskiej
Powracamy do kościoła na wyspie. Po przeciwnej stronie ul. Browarnej, u jej zbiegu z ul. Wandy Wachniewskiej, znajdują się klasycystyczne obiekty zarządu ordynacji, powstałe na pocz. XIX w. Początkowo znajdował się tam jeszcze drewniany pałac, który nie przetrwał do naszych czasów. W nadbudowanym w poł. XIX w. głównym budynku administracji od 1946 r. działają szkoły średnie. Obecnie mieści się tam Zespół Szkół Drzewnych i Ochrony Środowiska im. Jana Zamoyskiego. Tablica upamiętnia wydarzenie z 1919 r., kiedy to w Zwierzyńcu doszło do zjednoczenia polskiego ruchu harcerskiego.
Wewnątrz budynku zachowała się mająca ok. 100 lat mapa dóbr ordynacji o wymiarach 3,5×5,5 m. W latach 50. ub. wieku ówczesne władze komunistyczne chciały ją zamalować. Zaprotestowali nauczyciele, dzięki którym zniszczona została tylko legendy mapy.
Plan obecnego założenia parkowego (źródło: http://www.zwierzyniec.info.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=456)
Na tyłach zabudowań Ordynacji Zamojskiej odtworzony został tzw. Zwierzyńczyk. Nawiązuje on do sięgającej jeszcze końca XVI w. idei Jana Zamoyskiego mówiącej o utworzeniu wiejskiej rezydencji łączącej wygodną siedzibę umiejscowioną w naturalnym krajobrazie wzbogaconym ogrodami w stylu włoskim i układem wodnym. Późniejsi ordynaci konsekwentnie ją realizowali.
Odtworzone dawne założenie parkowe
Najstarszy plan założenia pochodzi z 1829 r. Widać na nim drewniany pałac (już nieistniejący), stawy oraz Długi Kanał z kamiennym mostkiem. Odtworzone stawy pojawiają się na XIX-wiecznych planach.
Pomnik nalotu szarańczy
U zbiegu ulic Wandy Wachniewskiej i Browarnej od strony płn. znajduje się wejście do starego parku, przez który przepływa Wieprz. Wśród drzew znajduje się duży ociosany blok kamienia upamiętniający nalot szarańczy na okolicę, przeniesiony najprawdopodobniej z roztoczańskiej wsi Hamernia. Wyryty na nim napis brzmi: Bóg groził ludowi, ale z wiarą praca rozbraja Jego gniewy i klęskę odwraca. Na pamiątkę wystąpienia szarańczy wędrownej przybyłej w te okolice 27 sierpnia 1711 roku Wólka, Ulów, Zielone, Łabunie, Szarowola, Czołomyja, Przeorsk. Wyniszczono szarańczy żywej korcy 656, wykopano jaj tego owada garncy 555 1/2. Użyto do tego robocizny pieszej dni 14 000.
Jak obliczono, w Zwierzyńcu znajduje się 68 różnych pomników, obelisków, tablic oraz figur historycznych i religijnych, co oznacza, że jeden taki obiekt przypada średnio na 50 mieszkańców! Poświęcone są one m.in. świętym , partyzantom AK i BCh, leśnikom, powstańcom styczniowym, harcerzom, jeńcom francuskim, księżom, a nawet psom i szarańczy. Niektóre z tych upamiętnień spotkamy na trasie naszej wędrówki.
Przez park idziemy w kierunku płn. do ul. Partyzantów. W drzewostanie znajduje się m.in. pomnikowy platan klonolistny, brzozy papierowe, lipy, czarne sosny, kasztanowce i dęby. Przechodzimy przez most na Wieprzu. Po drugiej stronie rzeki rozpoczyna się ul. Parkowa, przy której rośnie wiele ciekawych drzew egzotycznych. W pobliżu dawna willa Potockich i pozostałości oryginalnego cmentarza dla zwierząt.
Ul. Partyzantów w kier. wsch. doprowadza do zwierzynieckiego Rynku. Jest to dawny plac handlowy, przy którym działały małe sklepiki oraz odbywały się lokalne jarmarki. W l. 70. zrodził się pomysł, aby wybudować w jego centrum duży pawilon handlowy. Stanęły jego mury, ale roboty przerwano w związku z kryzysem gospodarczym w Polsce. Pusty budynek stał do l. 90., kiedy to odkupiły go władze samorządowe i przeznaczyły na Urząd Miasta i Gminy. W ten oto sposób, trochę przypadkiem, miejski ratusz znalazł się przy Rynku.
Do Rynku od pn. przylega osiedle Borek. Powstało ono w latach międzywojennych i od tamtej pory nie uległo większym przekształceniom. Znajduje się tam ok. 70 starych budynków mieszkalnych. Najciekawsza jest ul. Wąska, zabudowana małymi drewnianymi domkami ustawionymi w bardzo małych odległościach od siebie. Będąc tam, warto sobie uświadomić, że na ponad 1700 domów w całej gminie Zwierzyniec aż 750 wykonanych jest z drewna, w samym zaś mieście jest ponad 230 takich budynków.
Ul. Wąska doprowadza w kierunku płn. do dawnego cmentarza żydowskiego, który znajduje się na skraju miasta, za torami kolejowymi. Zachowane tam macewy datowane są na lata 30. ub. wieku.
Zalew Rudka z kąpieliskiem
Od Rynku w kierunku wsch. odbiega ul. Rudka, która doprowadza do zalewu rekreacyjnego o tej samej nazwie. Otwarty został w 1996 r. na Wieprzu, aby przejąć część osób odpoczywających nad Stawami Echo, które znajdują się na terenie RPN. Niegdyś w tym miejscy znajdowało się spiętrzenie wody, która napędzało młyn oraz maszyny ordynackiego tartaku. Nad zalewem od strony płn. widać wzniesienie Tartaczna Góra z wieżą, z której rozciąga się interesujący widok na całą okolicę.
Warto wiedzieć więcej:
Historia Zwierzyńca
Lasy otaczające Zwierzyniec zostały nabyte przez kanclerza Jana Zamoyskiego wraz z włością szczebrzeszyńską w 1593 r. Wkrótce potem w okolicy wsi Wywłoczka, graniczącej ze Zwierzyńcem od strony pn. zach., powstał rezerwat zwierzyny i duży, piętrowy modrzewiowy dwór myśliwski wg projektu Bernarda Moranda, twórcy Zamościa. Obszar na pn. od osady został otoczony parkanem o długości 30 km. Z nazwiska znany jest zarządca dóbr w l. 1598-99, niejaki Jesiotrowski. Wiadomo, że miał on do pomocy dwóch tzw. leśnych, natomiast mieszkańcy czterech okolicznych wsi zostali zobowiązani do służby strzeleckiej i wykonywania innych prac na rzecz majątku. Kanclerz sprowadził m.in. żubry i łosie.
Rezerwat myśliwski zwany był wówczas Parkanem. To właśnie przy nim zaczęła szybko rozrastać się osada, dla której z czasem utarła się nazwa Zwierzyniec. Z inicjatywy wnuczki kanclerza Gryzeldy oraz Marii Kazimiery d’Arquien (zob. str.) – żony trzeciego ordynata, późniejszej królowej Marysieńki Sobieskiej, powstał pałacyk oraz teatr letni utworzony na małej wyspie na obecnym potoku Świerszcz, który wówczas nazywał się Świńcza. W latach 1741-47 w miejscu tym powstał istniejący do tej pory kościółek na wodzie.
Najszybszy rozwój Zwierzyńca nastąpił na przełomie XVIII i XIX w. Związany był z aktywnością gospodarczą ordynata Andrzeja Zamoyskiego (kierował ordynacją w l. 1778-92) oraz jego synów Aleksandra i Stanisława. To w trakcie ich rządów powstał duży tartak, w 1803 r. pierwsza w kraju manufaktura wyrabiająca narzędzia rolnicze, w 1805 gisernia, czyli warsztat odlewniczy. Rok później wzniesiono zabudowania browaru, przy którym po pewnym czasie powstała znana wytwórnia likierów. Stanisław Zamoyski przeniósł do Zwierzyńca zarząd ordynacji i kazał wybudować dla niego okazałe klasycystyczne zabudowania. Jednocześnie powstały kolejne zakłady, m.in. drukarnia i wytwórnia waty. Lokalną osobliwością były sprowadzone w XVIII w. z Puszczy Białowieskiej tarpany – małe koniki leśne. Miały one w kłębie ok. 130 cm. Ich cechy charakterystyczne to myszata sierść oraz krótka i nastroszona grzywa. Przez grzbiet wzdłuż kręgosłupa przechodziła ciemna pręga, pręgowane były też nogi. Ostatnie okazy tarpanów żyjące w Zwierzyńcu wyłapano na pocz. XIX w. i rozdano chłopom do prac polowych. Ich potomkiem jest konik polski (zob str.).
Koniec XIX w. był w Zwierzyńcu kolejnym okresem prosperity. Powstała duża fabryka fornirów, posadzek i mebli giętych, działał hotel z restauracją, szkoła początkowa, a także tajną szkołę nauczającą w języku polskim.
Podczas wojny obronnej 1939 r. Warszawska Brygada Pancerno-Motorowa zniszczyła w Zwierzyńcu wszystkie swoje wozy niebojowe, skasowano też większość pojazdów Armii Lublin. Zapewniło to wojskom polskim paliwo na dalsze 70 km i w konsekwencji na uderzenie na wojska niemieckie pod Tomaszowem Lubelskim. Przemarsz polskich wojsk osłaniała w Zwierzyńcu najpierw 23 dyw. piech. płka Władysława Powierza, a następnie grupa „Sandomierz” ppłka Antoniego Sikorskiego.
W czasie II wojny światowej w Zwierzyńcu stacjonowały oddziały policji, wojska i administracja wroga. Hitlerowcy utworzyli obóz przejściowy dla jeńców francuskich. W 1943 r. na jego miejscu powstał obóz przejściowy dla ludności z wysiedlanych i pacyfikowanych wsi Zamojszczyzny, przez który przeszło co najmniej 15 tys. osób.
W 1943 r. zostały spacyfikowane wsie sąsiadujące ze Zwierzyńcem – Sochy i Wywłoczka. Na terror mieszkańcy odpowiedzieli działalnością w ruchu oporu. W okolicy miasteczka wielokrotnie dochodziło do akcji partyzanckich AK, BCh, GL.
Wejście na te tereny Armii Czerwonej w lipcu 1944 r. nie oznaczało spokoju. 350-letnia Ordynacja Zamoyska została ostatecznie zlikwidowana, a jej majątek upaństwowiony. Ostatni ordynat pod fałszywymi zarzutami trafił do więzienia.
Od początku XX w. Zwierzyniec zaczął przekształcać się w miejscowość rekreacyjną. Proces ten przebiega do tej pory. W 1990 r. osada otrzymała prawo miejskie. Przyciąga turystów nieskażonym środowiskiem naturalnym, zabytkami, możliwościami wycieczek i odpoczynku nad wodą oraz imprezami kulturalnymi, z których najważniejszą jest Letnia Akademia Filmowa, rokrocznie odbywająca się latem i przyciągająca coraz więcej widzów oraz twórców.
Teren obozu przejściowego
Przy ul. Zamojskiej 30 znajduje się kościół rzymskokatolicki pw. Matki Bożej Królowej Polski. Powstał w latach 1978-80 wg projektu Zbigniewa Kramarza i Zbigniewa Mroczkowskiego, nawiązującego do architektury fińskiej. Wewnątrz zwracają uwagę witraże poświęcone męczeństwu Dzieci Zamojszczyzny, których autorem jest wybitny krakowski artysta plastyk prof. Jerzy Skąpski. Uwagę przykuwa ponadto nietypowy układ przestrzenny oraz tzw. ściana pamięci z nazwiskami upamiętniająca poległych partyzantów i żołnierzy polskich z okresu II wojny światowej.
Świątynia powstała w miejscu, w którym w od kwietnia 1942 r. do sierpnia 1943 r. działał obóz hitlerowski. W miejscu, gdzie znajdowała się brama wjazdowa (przy drodze w kierunku Zamościa) stoi obecnie pomnik. W obozie początkowo przetrzymywano w jeńców francuskich, a następnie w 22 barakach otoczonych kolczastym drutem, w nieludzkich warunkach, głównie mieszkańców Zwierzyńca i powiatu biłgorajskiego. Obóz miał charakter przejściowy – ludność wywożona była z niego na przymusowe roboty do Niemiec lub do obozów koncentracyjnych i obozów śmierci. Szczególnie tragiczną kartą był zwłaszcza los dzieci.
Określenie Dzieci Zamojszczyzny odnosi się do dzieci mieszkających, które podczas II wojny światowej odebrano rodzicom podczas akcji wysiedlenia wsi oraz miasteczek i sprowadzania w ich miejsce ludności pochodzenia niemieckiego. Stało się ono jednym z symboli martyrologii narodu polskiego. Imieniem tym honorowane są szkoły, chorągwie i hufce harcerskie.
Dzieci Zamojszczyzny od listopada 1942 r. kierowane były do obozów przejściowych, gdzie wiele z nich umierało na skutek głodu, zimna i chorób. Te które przeżyły, były selekcjonowane. Część przewożono w wagonach towarowych do obozów na Majdanku i w Oświęcimiu oraz do pracy na terenie Rzeszy. Dzieci, u których stwierdzono odpowiednie cechy rasowe, przeznaczano do germanizacji w niemieckich rodzinach i domach dziecka. Zbrodnia ta była rozpatrywana podczas procesu w Norymberdze.
Warto zobaczyć w okolicy:
Najbliższe okolice Zwierzyńca najlepiej jest poznać korzystając z siedmiu oznakowanych ścieżek dydaktycznych i spacerowych, które rozpoczynają się w mieście. Kolejność, w jakiej prezentowane są poniżej, jest jednocześnie sugestią, w jakiej kolejności warto skorzystać z tych tras. Przejście ścieżkami prowadzącymi przez Roztoczański Park Narodowy wymaga wykupienia karty wstępu w Ośrodku Edukacyjno-Muzealnym RPN.
Ścieżka na Bukową Górę – znaki zielone, długość 2,6 km (niedostępna dla rowerów)
Trasa rozpoczyna się przed Ośrodkiem Edukacyjno-Muzealnym RPN. Prowadzi w kierunku poł., stromo pod górę. Różnica wzniesień, którą trzeba pokonać, wynosi 80 m.
Szczyt Bukowej Góry (310 m n.p.m.) jest dobrym punktem obserwacyjnym. Trasa ścieżki prowadzi dalej do widocznej z dala wsi Sochy położonej po drugiej stronie Bukowej Góry.
Ścieżka wydmą do stawów Echo, niebieska, długość 1,7 km.
Trasa rozpoczyna się przy Ośrodku Edukacyjno-Muzealnym RPN, za którym widoczna jest wydma. Znaki prowadzą w kierunku poł.-wsch. doliną strumienia Świerszcz i pozwalają zobaczyć łęg jesionowo-olszowy oraz bór sosnowy. Przechodzimy przez tereny dawnego Zwierzyńczyka Zamoyskich, na których obecnie prowadzona jest hodowla konika polskiego. Ze szczytu wydmy ciekawy widok na stawy Echo oraz dolinę rzeki, która go zasila. Niegdyś był to teren silnie zabagniony. Został zmeliorowany i ogroblowany w latach międzywojennych. Największy staw ma charakter rekreacyjny, jednak zbyt duża ilość odpoczywających osób, ich głośne zachowanie i zaśmiecanie terenu kolidują z ideą parku narodowego.
Ścieżka do stawów Echo, czarna, długość 1,2 km (trasa jest przystosowana dla osób niepełnosprawnych ruchowo).
Spacer rozpoczynamy przy dawnym pałacu plenipotenta, obecnie siedzibie dyrekcji RPN. Przechodzimy do Ośrodka Edukacyjno-Muzealnego RPN, a następnie najkrótszą drogą przez las sosnowy nad stawy Echo. Trasa kończy się przy platformie widokowej .
Ścieżka na Piaseczną Górę, znaki żółte, długość 3,2 km
Przejście tą trasą najlepiej połączyć z trasą nr 2 lub 3, ponieważ znaki żółte, za którymi będziemy podążali, rozpoczynają się przy stawach Echo. Początkowo kierujemy się zach. Leśna droga doprowadza po kilkuset metrach do pomnika poświęconego 44 leśnikom poległym w czasie działań wojennych lub zamordowanych przez hitlerowców w Zwierzyńcu i jego okolicach. Spotykamy tam ścieżkę zieloną na Bukową Górę. My za znakami żółtymi wciąż kierujemy się na zach. na szczyt Piasecznej Góry. Jest to dobry punkt widokowy z panoramą na Zwierzyniec i północną część RPN. Ze szczytu schodzimy w kierunku Zwierzyńca, gdzie ścieżka prowadzi ul. Szkolną oraz ul. Ordynacji Zamojskiej, przy której znajdują się jej dawne budynki, m.in. łuszczarnia nasion, manufaktura powozów oraz domy pracownicze. Spacer kończymy przy browarze.
Ścieżka im. Wandy Wachniewskiej, zielona, długość 0,7 km.
Rozpoczyna się przy ul. Wandy Wachniewskiej i pozwala przejść do ul. Plażowej przez zrekonstruowane założenie wodne dawnej rezydencji Zamoyskich. Trasa prowadzi przez ostoję konika polskiego, następnie długą drewnianą kładką przecina strumień Świerszcz i kieruje się na wydmę. Kończy się w Ośrodku Edukacyjno-Muzealnym RPN przy ul. Plażowej.
Ścieżka na Kamienną Górę, znaki biało-niebieskie, długość 11,2 km
Trasa rozpoczyna się przy stawie w centrum Zwierzyńca. Prowadzi przez park oraz obok Rynku. Przy ul. Rudka pomnik poświęcony pamięci 20 osób, które zostały rozstrzelane w odwecie za wyrok na gestapowcu. Razem ze znakami zielonego szlaku pieszego im. Wandy Wachniewskiej wchodzimy na Tartaczną Górę (289 m n.p.m.). Z wieży dobry punkt widokowy na dolinę Wieprza, Zwierzyniec, lasy RPN oraz wzgórza otaczające Szczebrzeszyn.
Zejście w kierunku zalewu wypoczynkowego na Wieprzu w Rudce jest dosyć strome. Z drogi asfaltowej skręcamy w lewo obok kapliczki. Poruszamy się na płn. prze las sosnowy. Po dojściu do przecinki rozpoczynamy dość męczące podejście na szczyt Kamiennej Góry (348 m n.p.m.).
Ścieżka rowerowa do Florianki, żółta, długość 13 km
Dla rowerzystów w Zwierzyńcu najbardziej interesująca jest znakowana żółto trasa rowerowa do Florianki. Aby z niej skorzystać należy mieć wykupioną kartę wstępu do RPN. Przejazd prowadzi utwardzoną drogą do malowniczej śródleśnej osady, przy której znajduje się ostoja konika polskiego. We Floriance na turystów czekają dwie ścieżki spacerowe.
Jedno z najciekawszych i najcenniejszych przyrodniczo miejsc na Lubelszczyźnie. Trasa prowadzi przez tereny Roztoczańskiego Parku Narodowego oraz rezerwat przyrody, którego głównym zadaniem jest ochrona wspaniałych drzewostanów bukowo-jodłowych. Zakończona jest punktem widokowym na południową część lasów RPN i wieś Sochy.
Trasa, którą przejdziemy ma ok. 5 km. Miejscami prowadzi ostro pod górę (różnica wzniesień wynosi 80 m). Rozpoczyna się przy Ośrodku Edukacyjno-Muzealnym RPN. Tu można zaparkować samochód, należy też wykupić karty wstępu, ponieważ wejście na teren RPN jest płatne. Ścieżka przyrodnicza oznakowana jest kolorem zielonym. Zbaczanie z niej na terenach chronionych jest zabronione.
Wzniesienie porośnięte jest strzelistymi bukami
Po przejściu na drugą stronę jezdni idziemy tzw. Drogą Pałacową. Mijamy okazały okaz wiązu oraz zbiorowisko lip i głazów narzutowych. Dochodzimy do tablicy, która informuje, że wchodzimy na teren ochrony ścisłej. Rezerwat ma powierzchnię ponad 134 ha. Powstał w 1934 r. na terenach Ordynacji Zamojskiej.
Jesteśmy u stóp wzniesienia Bukowej Góry. W dolnej części rezerwatu otacza nas bór sosnowy. Niektóre okazy drzew mają ponad 150 lat. Następnie przechodzi on w stopniowo w jodłowy (jodła występuje w Polsce przede wszystkim w Sudetach, Karpatach i Górach Świętokrzyskich, największe okazy osiągają ponad 50 m wysokości oraz mają nawet do 4 m obwodu). Jeszcze wyżej wchodzimy w bór bukowo-jodłowy. Drzewa osiągają tu wymiary pomnikowe, buki maja ponad 45 m wysokości.. Na pd.-zach. zboczu znajduje się kolonia modrzewi. W poszyciu występują liczne rośliny rzadkie, awifauna to ponad 60 gatunków ptaków.
Ułożony z głazów pomnik leśników
Ścieżka ma wyznaczone 6 przystanków. Tablice informują o wartości przyrodniczej miejsca. Przy punkcie 2 mijamy miejsce upamiętnienia – jest to pomnik poświęcony leśnikom pomordowanym w czasie II wojny światowej. Po osiągnięciu szczytu znajdujemy się na wysokości 310 m n.p.m. Zadaszenie turystyczne i ławka pomagają odpocząć po marszu.
Widok z Bukowej Góry
Punkt widokowy pozwala obserwować tereny RPN z panoramą na strefę krawędziową Roztocza Środkowego, poprzecinane miedzami pola uprawne oraz wieś Sochy. Ścieżka schodzi do niej i wraca do Zwierzyńca. Możliwy jest też powrót drogą, którą przybyliśmy z odbiciem w bok na Piaskową Górę.
Żmija ukryta w spruchniałej norze
W drodze powrotnej spotkamy znaki żółtej ścieżki przyrodniczej, która daje alternatywną możliwość powrotu do Zwierzyńca, nieco dłuższą, ale interesującą. Po drodze dotrzemy do jeszcze jednego punktu widokowego, tym razem zwróconego w stronę Zwierzyńca.
Otoczona drzewami łąka na stoku Piasecznej Góry
Początkowo idziemy w lewo, w kier. zach. śródleśną linią oddziałową. Docieramy do punktu widokowego na Piasecznej Górze (panorama okolicznych wzgórz i Zwierzyńca). Zejście prowadzi śródleśną łąką, następnie borem sosnowym do części historycznej Zwierzyńca. W Zwierzyńcu przechodzimy ul. Szkolną i ul. Ordynacji Zamojskiej. Mijamy zabytkowy browar z 1806 r. i budynek dyrekcji RPN. Ul. Plażowa doprowadza do Ośrodka Edukacyjno-Muzealnego RPN.
