Tag: województwo lubelskie

Stare i Nowe Brusno – wiara wyciosana w kamieniu

Top 10 – cerkwie

Top 10 – kamieniołomy

Top 10 – obrzeża Lubelszczyzny

Roztocze

Stare Brudno, Polanka Horyniecka i Nowe Brusno do II wojny światowej stanowiły razem rozległy ośrodek kamieniarski. Obecnie Starego Brusna już nie ma, a w dwu pozostałych wsiach tradycje kamieniarskie zanikły. Są jednak ślady przeszłości i to ich tropem podążymy.

Punktem wyjścia będzie wiata turystyczna oznaczona na mapie zieloną ikonką (za: https://www.google.com/maps/)

Poprowadzą nas trzy rozchodzące się drogi. Punktem wyjściowym będzie wiata turystyczna stojąca u ich zbiegu, oznaczona na mapie zieloną ikoną. Można przy niej wygodnie zaparkować samochód. Zwiedzanie zaczniemy od drogi biegnącej w kierunku północno-wschodnim. Jest tam niebieski pieszy szlak turystyczny oraz towarzyszące mu znaki czerwone trasy rowerowej Nad Brusienką. Zobaczymy miejsce, w którym do 1947 r. była wieś Stare Brusno. Wzdłuż drogi stoją krzyże, typowe przykłady kamieniarki bruśnieńskiej.

Bunkier na wzgórzu Hrebcianka jest zarośnięty i niedostępny w środku

Wzgórze po naszej lewej stronie to Hrebcianka. Stare Brusno sięgało aż do jego zboczy. Tak było do momentu, aż Sowieci nie rozpoczęli budowy pasa umocnień zwanego Linią Mołotowa. Miał on chronić granicę z hitlerowskimi Niemcami. Hrebcianka została wybrana jako miejsce budowy tzw. punktu oporu. Dwukondygnacyjne schrony składały się z pomieszczenia dowództwa, składu amunicji, stanowisk strzelniczych. Stały na odkrytym terenie, ale obecnie są ukryte w lesie, który wyrósł już po zakończeniu wojny. W terenie można także odnaleźć pozostałości rowów przeciwczołgowych.

Po naszej prawej stronie znajduje się wysokie wzgórze Brusno (371 m n.p.m.). Jedyną pozostałością po wsi Stare Brusno jest ukryty w lesie cmentarz. Jest uporządkowany i dobrze oznakowany. Jego położenie wśród drzew trochę zaskakuje, ale przed drugą wojną światową nie było tu lasu, tylko centrum wsi. Nieopodal cmentarza znajduje się miejsce po cerkwi. Wskazują na nie dwa krzyże pamiątkowe oraz kilka starszych, zapewne jeszcze z dawnego cmentarza przycerkiewnego. Cerkiew drewniana z pocz. XVIII w., w 1906 r. została zastąpiona przez murowaną. Idąc w głąb lasu dojdziemy do ruin kapliczki i kolejnego krzyża. Wśród drzew można jeszcze odszukać ślady dawnych domostw, a od czasu do czasu także pozostałości po sprzętach gospodarskich i domowych. Cerkiew rozebrano w 1956 r.

Fragment mapy z XIX wieku, na którym widać Stare i Nowe Brusno oraz DeutschBach

Pierwsza wzmianka o Bruśnie pochodzi z 1444 r. Podział na Brusno Stare i Nowe pojawił się po I rozbiorze Polski. Władze austriackie podzieliły wieś na dwie części i jednocześnie założyły na terenie Nowego Brusna niemiecką osadę DeutschBach. Do II wojny światowej były one ze sobą połączone i miały łącznie ok. 2 tys. mieszkańców. Brusno Stare zamieszkiwali głównie Ukraińcy, DeutschBach Niemcy, a Brusno Nowe Polacy. Pierwszym krokiem w likwidacji Brusna Starego była budowa umocnień Linii Mołotowa. Wtedy wysiedlono mieszkańców z obszaru wzniesienia Hrebcianka. Pozostała część wsi została spalona przez Ludowe Wojsko Polskie we wrześniu 1945 r. w ramach działań przeciwko UPA. Większą część mieszkańców wysiedlono wtedy do ZSRR. Pozostałych wysłano na tzw. ziemie odzyskane w 1947 r. podczas akcji Wisła.

Pieczołowicie odnowiona cerkiew w Nowym Bruśnie

Oryginalna galeria arkadowa nad wejściem do cerkwi

Druga wycieczka prowadzi niebieskim szlakiem spod wiaty turystycznej w kierunku zachodnim, do Nowego Brusna. Najważniejszym zabytkiem wsi jest odnowiona drewniana cerkiew pw. św. Paraskewy z 1713, jedna z najstarszych w regionie. Jest to budowla trójdzielna, konstrukcji zrębowej. Po wojnie stała nieużytkowana i chyliła się ku upadkowi. Remont przeprowadzono w l. 2014–2019. Na tyłach cerkwi znajduje się stary cmentarz z nagrobkami wykonanymi w miejscowych warsztatach kamieniarskich. W 2021 r., dzięki współpracy Muzeum i Gminy Horyniec-Zdrój obok cerkwi ma zostać postawiona zagroda z końca XIX w. z Wólki Horynieckiej. Składa się ona z budynku mieszkalnego oraz stodoły. Docelowo będzie w nich odtworzona zagroda kamieniarza bruśnieńskiego.

W otoczeniu cerkwi rosną piękne, stare dęby

Kościół rzymskokatolicki z 1912 r. nie jest interesujący architektonicznie. Znajduje się w nim obraz Matki Bożej przywieziony w 1945 r. z Buska na Ukrainie. Jest on uznawany za cudowny. W pobliżu kościoła na cmentarzu rzymskokatolickim liczne nagrobki brusnieńskie. Ponadto we wsi jest kilkanaście krzyży przydrożnych z tamtejszych warsztatów kamieniarskich.

Droga z wiaty turystycznej odbiegająca na zachód jest w dalszej części zamknięta dla ruchu samochodowego. Prowadzi do czynnego kamieniołomu wapienia. Za nim znajduje się starsze wyrobisko, które od lat nie jest eksploatowane. W okresie rozwoju kamieniarstwa góra była podzielona na działki należące do rzemieślników ze Starego Brusna. Bloki skalne odkuwano i częściowo obrabiano na miejscu. Następnie były transportowane wozami lub saniami konnymi do warsztatów, gdzie wykonywano dalsze prace.

Figura Matki Boskiej na cmentarzu w Nowym Bruście. zaawansowana rzeźbiarsko, z twarzą pełną emocji i plastycznym układem sylwetki

Tradycje kamieniarskie w Bruśnie sięgają XVI w. W pierwszym okresie, do końca XVIII w. z wapienia wykonywano przede wszystkim wyroby użytkowe, natomiast z piaskowca robiono kamienie żarnowe. Nagrobki i krzyże, a z czasem także figury religijne, zaczęły powstawać w XIX w. Początkowo były to proste bryły, przypominające krzyże pokutne. Z czasem ich kształt wzbogacał się, aż doszedł do form zaawansowanych. Nagrobki składały się z ławy, na której układano nieco mniejszy cokół, na nim z kolei znajdował się tzw. środek stanowiący właściwą podstawę krzyża. Pojawiły się ornamenty, inskrypcje, płaskorzeźby, a z czasem nawet rzeźby. Warsztaty były przekazywane z pokolenia na pokolenie, co powodowało wzrost umiejętności kamieniarskich i rzeźbiarskich.

Przełomową datą w rozwoju bruśnieńskiej kamieniarki był rok 1848, gdy w Galicji zniesiono pańszczyznę. Dla uczczenia tego wydarzenia w niemal każdej wsi były stawiane krzyże pamiątkowe. Zamawiano także krzyże intencyjne, epidemiczne i dziękczynne. Rodziny bardziej zamożne chciały upamiętniać bliskich na cmentarzach po ich śmierci. Pojawiła się także moda na ustawianie krzyży przydrożnych i przydomowych. Na rozpowszechnienie się kamieniarki bruśnieńskiej miało też wpływ pojawienie się zawodowych furmanów, którzy gotowe krzyże i nagrobki rozwozili po jarmarkach.

Warto wiedzieć więcej:

Inwentaryzacja kamieniarki bruśnieńskiej: https://kamiennekrzyze.pl

Od kilku lat trwa profesjonalna inwentaryzacja zachowanej do dziś kamieniarki bruśnieńskiej. Opis podjętych działań znajduje się na specjalnie prowadzonej stronie internetowej . Do tej pory opisano 918 kamiennych krzyży, wraz z ich pogłębioną dokumentacją. Znajdują się one na obszarze Podkarpacia i Lubelszczyzny. Sięgają aż pod Przemyśl i Jarosław na południu, pod Przeworsk i Tarnogród, aż po Tomaszów Lubelski i dalej na północ aż pod Dołhobyczów. „Po dwóch latach działań z kamiennymi krzyżami przydrożnymi okazało się, że stanowią one kopalnię historii lokalnej, często stanowią jedyne pomniki nieistniejących już wsi ukraińskich i polskich. Są też pomnikami zamarłej starej sztuki ludowej w regionie (elementy ozdobne, stosowane na kamiennych krzyżach, są unikalnym regionalnym bankiem wzorów). W końcu, stanowią też nierozerwalny element krajobrazu, nie tylko ziemi lubaczowskiej, ale także i sąsiednich powiatów” (za: kamiennekrzyze.pl).

Warto zobaczyć z okolicy:

Dahany – najpiękniejsza polana Roztocza

Top 10 – obrzeża Lubelszczyzny

Roztocze

Rozległa polana Dahany na Roztoczu Wschodnim to miejsce niepowtarzalne. O każdej porze roku, o każdej porze. Można tam spędzić cały dzień, biwakując i patrząc jak się zmienia z godziny na godzinę, od rana do zmroku, w zależności od tego, jak padają promienie słoneczne, jest pochmurnie, czasami pada deszcz, snują się mgły. To miejsce magiczne, do którego chce się wracać.

Krzyż wskazuje miejsce, w którym nalezy skręcić w prawo. Do 1947 r. był tu przysiółek Dahany II

Jesteśmy zaledwie trzy kilometry od granicy województwa lubelskiego, na obrzeżach Podkarpacia. Odnaleźć polanę można na dwa sposoby. Nie przebiega przez nią żaden szlak turystyczny, ale podprowadzi nas tam zielony szlak biegnący z Wielkiego Działu w stronę Monastyru oraz Długiego i Krągłego Goraja. Polany należy szukać po prawej stronie u podnóża wzniesienia. Druga możliwość dotarcia jest od strony asfaltowej szosy Narol-Werchrata. Jadąc od strony Werchraty należy skręcić w lewo w utwardzoną leśną drogę, ok. 1,5 km za zabudowaniami dawnego PGR Manasterz. Zatrzyma nas tam metalowy szlaban i zakaz wjazdu dla samochodów oraz motocykli. Dalej pozostaje tylko rower lub spacer. Po ok. 600 m dotrzemy do zniszczonego krzyża.

Aby wejść na Dahany trzeba skręcić przed nim w drogę w prawo. Od razu poczujemy, że wchodzimy w przestrzeń niezwykłą. Naszym oczom ukazuje się rozległa łąka zamknięta dookoła ścianą drzew. Las porasta okoliczne wzgórza, które łagodnie zamykają horyzont. W ten sposób otacza nas pejzaż złożony z kilku nakładających się na siebie planów. Ich układ zmienia się zależności od miejsca, w które podejdziemy.

Polana jest delikatna i żyje tą swoją delikatnością

Jednocześnie czujemy, że polana żyje. Cały czas lekko drga, faluje, gdy zawieje wiatr. W zależności od pory roku i pogody jest sucha, pokryta mgłą, czasami mokra od deszczu, zmrożona, a zimą pokryta śniegiem. I ten jej dźwięk! Ledwie słyszalny, delikatny, ale jest, złożony z szumu drzew i szmerów roślin, owadów, ptaków.

Motyle górówka meduza występują najczęściej w górach, na nasłonecznionych polanach

Ta niezwykłość, swoista delikatność polany, ma swoje źródło w jej specyficznej florze i faunie. Fachowo określa się ją jako murawę kserotermiczną. Rozwija się ona przede wszystkim na nasłonecznionych zboczach, na suchym podłożu wapiennym, w miejscu, gdzie niegdyś wycięto las i przez lata wypasano zwierzęta domowe. Murawy kserotermiczne są bardzo zróżnicowane gatunkowo, a wiele z roślin je tworzących to gatunki rzadkie lub reliktowe, często z południa Europy. W Polsce występują dość rzadko, tylko punktowo, w miejscach o specyficznych uwarunkowaniach klimatyczno-siedliskowych. Polana Dahany budzi zachwyt, nazywana jest w przenośni legendarną i kultową – ja wolę określać ją jako magiczną. Na pewno tworzy specyficzny i wartościowy ekosystem. Szkopuł w tym, że nie została do tej pory w sposób naukowy zbadana pod kątem jej faktycznej wartości przyrodniczej.

Będąc w Dahanach należy mieć świadomość, że do 1947 r. miejsce to wyglądało zupełnie inaczej. Nazwa obecnej polany zaczerpnięta została od nazwy dwu przysiółków wsi Huta Stara. Widać je na mapie z końca XIX w. Na mapie z 1936 r. są już nazwane jako Dahany I i Dahany II. Łącznie było tam wówczas 35 gospodarstw zamieszkałych przede wszystkim przez ludność pochodzenia ukraińskiego. Z zapisów historycznych wynika, że w czasie II wojny światowej i pierwszych latach powojennych okoliczne lasy były miejscem aktywnej działalności ukraińskich nacjonalistów. W odwecie Dahany zostały spalone w 1945 r., a następnie całkowicie wysiedlone i zniszczone w 1947 r.

Ten krzyż wskazuje miejsce,
w którym był przysiółek Dahany I

W miejscach, w których znajdowały się zabudowania do tej pory można odszukać resztki kamiennych fundamentów oraz zdziczałe drzewa owocowe. Są też dwa stare, kamienne krzyże. Pierwszy, już wspomniany, znajduje się przy drodze na polanę od strony szosy Werchrata-Narol. Napis na nim brzmi: Krzyżowi Twojemu kłaniamy się Władco i święte Twoje zmartwychwstanie wysławiamy 1860. Drugi krzyż, z inskrypcją : Zbaw Panie lud Twój i błogosław dziedzictwu Twemu 1917, stoi na skraju polany od strony zachodniej w miejscy, gdzie były Dahany I.

Widok na polanę Dahany i zamykające je wzgórza Lasów Monastyrskich

Przez Dahany najwygodniej jest przejść lub przejechać rowerem polna drogą prowadzącą w poprzek polany. Teren wznosi się w stronę wypiętrzenia Wielkiego Działu. Z jego górnego skraju roztacza si e malowniczy widok. Można tam także odszukać betonowe koryto. To ślad po PGR, które wypasało tu bydło. To właśnie wtedy zaczęła tworzyć się obecna murawa kserotermiczna. Z tego miejsca jest już całkiem niedaleko na szczyt Wielkiego Działu. To naturalne i ciekawe przedłużenie wycieczki. Wielki Dział opisany jest w osobnym poście.

Warto wiedzieć więcej:

Czas II wojny światowej i lata tuż po wojnie okazały się dla Dahanów tragiczne. Dr Mariusz Zajączkowski z IPN w artykule „Konflikt polsko-ukraiński na południowo-wschodniej Lubelszczyźnie/południowej Chełmszczyźnie w pierwszej połowie 1944 r. podaje: „W kwietniu 1944 r. ofiarą ukraińskich napadów padli Polacy w miejscowościach: Potoki (3 osoby), Kołajce (3 osoby), Huta Lubycka (2 osoby), Lubycza Królewska (10 osób), Potylicz (13 osób), Dahany (2 osoby)”.

Z kolei ze strony www.apokryfruski.pl dowiadujemy się, że „2 III 1945 r. WP w liczbie około 200 osób przeprowadziło akcję terrorystyczną na przysiółki Dahany I, Dahany II, Monasterz, które spaliło prawie zupełnie. […] Na przysiółku Dahany II zamordowało: 1. Bohusz Paraskewę – lat 43; 2. Hołajewycz Katerynę – lat 19; 3. Bzdel Iwana – lat 47.”

Inny faktograficzny zapis wydarzeń z tamtego okresu znajdziemy w książce „Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów w Polsce 1944–1950. Likwidacja struktur kierowniczych”, część druga, Warszawa–Kijów 2017. Znajduje się tam „Notatka Irona Kudłajczuka, ps. „Dowhyj”, na temat archiwów, kryjówek oraz zapasowych punktów kontaktowych Rzeszów, dnia 3.11.1947 r.”. Wynika z niej, że w lasach otaczających Dahany znajdowały się kryjówki „Stiaha” oraz jego punkty kontaktowe. Jarosław Mychajło Tymotejowycz Staruch, działający pod pseudonimem Stiah, był członkiem Ukraińskiej Głównej Rady Wyzwoleńczej i Głównego Sztabu Wojskowego UPA. Po wojnie był przewodniczącym Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów w tzw. Zakerzoniu. Urodził się w 1910 r., zmarł w 1947 r., okrążony przez żołnierzy KBW.

W tej samej książce, z dokumentu „Akt oskarżenia przeciwko Fedoriwowi Piotrowi, ps. „Dalnyczowi”, s. Michała, oskarżonego z art. 85 KKWP, art. 1 § 7 i 4 § 1 WKK z dnia 13.06.1946 i art. 191 kk (oskarżony – zaaresztowany)” dowiadujemy się, że „Ośrodek „Szuma” – dowódcy sotni, znajdował się we wsi Dahany koło Werchraty, powiat Lubaczów”. Iwan Szymanskyj ps. „Szum” był ważnym ukraińskim działaczem wojskowy i nacjonalistycznym, porucznikiem UPA, dowódcą sotni „Mesnyky-1”, później sotni „Mesnyky-3”, a także zastępcą dowódcy „Mesnyky”. Urodził się w 1911 r. zginął we wrześniu 1947 r., podobnie jak Stiah w okolicy Dahanów.

Grzegorz Motyka z Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk w artykule „Nie tylko likwidacja prowidnyka „Stiaha. Działania grupy operacyjnej „Lubaczów” w 1947 r.” tak opisuje tamte wydarzenia: „Stiah” od 1945 r. ukrywał się w specjalnie dla niego przygotowanym bunkrze w Lasach Monastyrskich. Niedaleko, w drugim schronie, ukrywała się grupa OUN odpowiedzialna za kontakty kurierskie oraz tworząca zaplecze techniczne (ośrodek „Wulkan”). O miejscu ukrycia prowidnyka wiedzieli jedynie nieliczni zaufani, a kryjówka była świetnie zakonspirowana. Dzięki zgromadzonym zapasom żywności „Stiah” zakładał, że uda mu się przetrwać do 1948 r. Najpewniej nie spodziewał się większej blokady terenu, lecz co najwyżej okresowych obław. Operacje kabewiaków z sierpnia, trafiające raz za razem w próżnię, zapewne umacniały go w tym przekonaniu. Zła passa KBW została jednak przerwana dokładnie 4 września. Tego dnia dwaj ułani KBW Mieczysław Knyz i Jan Miernicki wzięli do niewoli w Lesie Gorajeckim dwóch członków sotni „Szuma” – Iwana Łaszyna „Łewka” i Mychajłę Gacha „Zaporożca”. Szybkie i zapewne bezwzględne śledztwo przeprowadzone przez KBW i UB wykazało, iż obydwaj są kurierami i z racji swych funkcji posiadają wiele informacji o OUN i UPA. Znali oni m.in. lokalizację kryjówek prowidnyka „Zaruby” i sotennego „Szuma”. Puteczny natychmiast zarządził operację, w pierwszej kolejności skierowaną przeciwko „Szumowi”. Piątego września 60 kabewiaków otoczyło bunkier w Stawiszczach, zmuszając sześciu partyzantów do poddania się. Następnego dnia odnaleziono bunkier koło wsi Monastyr, który 7 września zarzucono granatami. Trzech ukrytych w nim partyzantów zastrzeliło się. Tego samego dnia odnaleziono bunkier „Szuma”, do którego z kolei wrzucono wiązki zapalonej mokrej słomy. Gryzący dym zmusił czterech upowców do poddania się, natomiast „Szum” i jeden z jego ludzi popełnili samobójstwo. W efekcie akcji do 9 września zabito pięciu i wzięto do niewoli 12 upowców.”

Warto zobaczyć w okolicy:

Diabelski Kamień – na polanie sąsiadującej z Dahanami możemy odnaleźć miejsce zarazem ciekawe, malownicze i tajemnicze. Na mapie z końca XIX w. nie jest zaznaczone, choć oczywiście już wtedy było. Obecnie uznane jest za pomnik przyrody nieożywionej. Określenie to jest zawężające, ponieważ wartość miejsca nie wynika tylko z czterech głazów ostańcowych, ale także otoczenia, w którym się znajdują.

Diabelski Kamień oznaczony jest punktowo na mapie. Dojść do niego można lasem od strony polany Dahany lub od drogi Werchrata-Narol, idąc drogą od strony przysiółka Monasterz (za: mapy.cz)

Do Diabelskiego Kamienia można dojść lasem z polany Dahany (należy wtedy trzymać się leśnej drogi, aby dojść do mostku na rzece Rata) lub od strony przysiółka Monasterz (duże gospodarstwo z tartakiem przy drodze Werchrata-Narol). W sezonie wegetacyjnym polanę trzeba obejść brzegiem, ponieważ jest tam pole uprawne. Kamienie odnajdziemy bez trudu na skraju lasu.

Ostańce przykryte są grubą warstwą liści

Z tablicy informacyjnej dowiadujemy się, że „Ostańce stanowią odsłonięcie odpornych na wietrzenie trzeciorzędowych (badeńskich) wapieni rafowych, litotamniowych i detrytycznych. Odsłonięcie widoczne jest na grzbiecie wzniesienia o wysokości 320 m n.p.m., położonego w odległości ok. 3 km w kierunku zachodnim od miejscowości Werchrata, w pobliżu nieistniejącego przysiółka Niedźwiedzie. Największy z ostańców o charakterystycznym wyglądzie, z prześwitem u podstawy – z uwagi na silne zerodowany spąg sprawia wrażenie ułożonego na powierzchni terenu – ma ok. 10 m długości, 5 m szerokości i 2 m wysokości”.

Stare i Nowe Brusno – wiara wyciosana w kamieniu

Źródła Tanwi – nad Kobylim Jeziorem

Top 10 – rezerwaty i ścieżki przyrodnicze

Top 10 – obrzeża Lubelszczyzny

Roztocze

Początek Tanwi, pięknej roztoczańskiej rzeki wpadającej do Sanu, może zaskakiwać. Większość z nas zna ją z rezerwatu Nad Tanwią, gdzie ma górski charakter i rozpędzona przebija się przez malownicze progi skalne. Zaczyna się zupełnie inaczej. Wypływa z podmokłego torfowiska, z rozlewiskiem o nazwie Kobyle Jezioro. Poprowadzono tam ciekawą ścieżkę przyrodniczą.

Tanew rozpoczyna swój bieg w podmokłym, zabagnionym miejscu

Trafimy w miejsce, w którym panuje cisza, nasączona tylko śpiewem ptaków i szumem drzew. Zupełnie inaczej niż nad szumami w Rebizantach, gdzie gwar ludzi bardzo często zagłusza rzekę i niesie się po okolicy. Aby trafić do ścieżki Kobyle Jezioro trzeba przejechać przez przysiółek Złomy Ruskie. To część wsi Huta Złomy, a ta z kolei ma swój początek w Starej Hucie.

Zacznijmy od słowa złomy – jest to miejsce, w którym potężna wichura połamała drzewa i przez to ułatwiła osiedlenie się ludzi. Huta odnosi się natomiast do istniejącej tam huty szkła kryształowego hetmana Adama Mikołaja Sieniawskiego z pocz. XVIII w. Słowo Ruskie wzięło się stąd, że mieszkańcy wsi byli w większości Rusinami, religijnie związanymi z obrządkiem unickim. O powstaniu huty w tym miejscu zdecydowała dostępność drewna, kamienia, gliny, piasków szklarskich i wapna. W zakładzie produkowano świeczniki, żyrandole, szkło użytkowe oraz dekorowane, reprezentacyjne szkło stołowe. Huta działała do poł. XVIII w.

Większość przysiółków Starej Huty w okresie powojennym przestała istnieć. Zachodnia część wsi przetrwała i przekształciła się w samodzielną miejscowość Huta Złomy. Złomy Ruskie to taki ślad przeszłości, który przetrwał w nazwie przysiółka.

Ścieżka wokół Kobylego Jeziora nie jest długa – ma ok. 2 km. Zaczyna się przy bruśnieńskim krzyżu wapiennym. Tablica nr 1 opisuje trasę oraz pokazuje ją na mapie. Widzimy, że zajmuje ona tylko niewielką, północną część rezerwatu Źródła Tanwi. W całości ma on prawie 190 ha, na których objęto ochroną liczne wywierzyska, naturalne zespoły torfowiskowe (przejściowe i wysokie) oraz bory bagienne i wilgotne z licznymi gatunkami chronionych roślin zielnych. W drzewostanie dominuje sosna zwyczajna z domieszką trzynastu gatunków drzew, przede wszystkim olszy czarnej, dębu szypułkowego i buka zwyczajnego. Dzika zwierzyna to jelenie, sarny, dziki, lisy, borsuki, wydry, kuny leśne i bobry, pojawiają się wilki. Ptaki to m.in. orły bieliki, myszołowy, jastrzębie bociany czarne, wilgi, grubodzioby, dzięciołki, świstunki, strzyżyki i rudziki.

Kobyle Jezioro widzimy ze ścieżki poprowadzonej po niewysokiej wydmie

Początkowo idziemy piaszczystą drogą, która doprowadzi nas do przystanku nr 2. Tablica opisuje bór wilgotny. Przystanek nr 3 dotyczy gleb organicznych, torfów i murszy. Na torfowisko noszące nazwę Kobyle Jezioro prowadzi krótki pomost. Podczas mojego pobytu był podmoknięty i zniszczony. Tablica nr 4 zwraca uwagę na borówkę czarną oraz wrzos zwyczajny. Przy przystanku nr 5 teren jest lekko wklęsły i miejscami podmokły, porośnięty sosną i brzozą, a w poszyciu borówką bagienną. Tablica nr 6 zwraca uwagę m.in. na kopce mrówek, a nr 7 pokazuje młodnik sosnowy.

Tanew ma kilka źródeł początkowych. Pierwsze wybija w rezerwacie i nie ma możliwości jego obejrzenia. To ono zasila Kobyle Jezioro. Najbardziej wydajne źródło rzeki (60 l/sek.) można zobaczyć w pobliskiej wsi Łukawica. Warto tam pojechać, ponieważ jest to miejsce bardzo ładne, ze starymi drzewami i bujną roślinnością. Wytyczono tam ścieżkę spacerową, która prowadzi do dwóch kolejnych źródeł, ale już o mniejszej wydajności.

Nad Kobylim Jeziorem, obok ścieżki przyrodniczo-dydaktycznej napotkamy niebieski szlak pieszy. Można nim dojść na szczyt Wielkiego Działu, wzniesienia, które długo uważane było za najwyższe na Roztoczu po stronie polskiej, ale po dokładnych pomiarach okazało się jednak trochę niższe od Długiego Goraja.

Warto zobaczyć w okolicy:

Stare i Nowe Brusno – wiara wyciosana w kamieniu

Wielki Dział – w dwie strony świata

Top 10 – wzniesienia

Top 10 – obrzeża Lubelszczyzny

Roztocze

Wielki Dział oddziałuje na mnie bardzo mocno. Odczuwam to wspinając się na wzniesienie zarówno od strony Starego Brusa, jak i Werchraty. Oczywiście, zadaję sobie pytanie, dlaczego tak jest i nie znajduję jednoznacznej odpowiedzi. Może dlatego, że jest kilka przyczyn, które nakładają się na siebie i przez to budują emocjonalność tego miejsca.

Szla niebieski z Woli Wielkiej na Wielki Dział
(za: https://mapa-turystyczna.pl/

Na pierwszy powód wskazuje sama nazwa wzniesienia. Przez Wielki Dział, nazywany niegdyś lokalnie Gił albo Dił, przebiega ważny dział wodny drugiego stopnia. U podnóża wzgórza, od zachodu, znajdują sią źródła Tanwi, która łączy się z Sanem, a po jego południowo-wschodniej stronie wybija Rata, wpadająca na Ukrainie do Bugu.

Wielki Dział ma także znaczenie geograficzne. Od strony jego zachodniego stoku znajduje się Roztocze Środkowe, a z drugiej strony rozciąga się Roztocze Wschodnie. Obydwa subregiony różnią się od siebie zarówno pod względem form ukształtowania terenu, jak i przyrodniczym.

Trzeci obszar różnic pomiędzy Roztoczem Środkowym i Wschodnim ma swoje korzenie w historii. Pierwszy z wymienionych subregionów historycznie wchodził w skład Ordynacji Zamoyskiej, drugi był królewszczyzną oraz obejmował dobra magnackie m.in. Czartoryskich i Ponińskich oraz biskupów przemyskich.

Na podział ten nakładały się sprawy wyznaniowe. Na Roztoczu Środkowym dominował kościół rzymskokatolicki, a na Roztoczu Wschodnim kościół greckokatolicki. Świadectwem tego są kościoły i cerkwie, cmentarze oraz krzyże przydrożne i kapliczki. Dwoistość religijna miała też szersze odbicie kulturowe. Roztocze Środkowe ciążyło w stronę cywilizacji zachodnioeuropejskiej, a Roztocze Wschodnie w stronę Rusi.

1. Telszewski Rejon Umocniony 2. Szawelski Rejon Umocniony 3. Kowieński Rejon Umocniony 4. Orlicki Rejon Umocniony 5. Grodzieński Rejon Umocniony 6. Osowiecki Rejon Umocniony 7. Zambrowski Rejon Umocniony 8. Brzeski Rejon Umocniony 9. Kowelski Rejon Umocniony 10. Włodzimiersko-Wołyński Rejon Umocniony 11. Strumiłowski Rejon Umocniony **12. Rawsko-Ruski Rejon Umocniony** 13. Przemyski Rejon Umocniony (za: http://www.msw-pttk.org.pl/)

Ostatni akt tego podziału rozegrał się w czasie II wojny światowej i w latach powojennych. We wrześniu 1939 r. wojska sowieckie w efekcie zawarcia paktu Ribbentrop-Mołotow wkroczyły od wschodu i osadziły się na tzw. linii demarkacyjnej. Później na tych terenach bardzo silnie działała UPA. Po wyzwoleniu na terenach Roztocza Wschodniego przeprowadzona została akcja Wisła polegająca na wysiedleniu ludności ukraińskiej na tzw. polskie ziemie odzyskane oraz częściowo na Ukrainę. W tym samym czasie Roztocze Środkowe objęte było hitlerowską akcją wysiedleńczą i pacyfikacyjną, której przeciwstawił się partyzancki ruch oporu, który po zakończeniu działań wojennych częściowo przekształcił się w zbrojny ruch antykomunistyczny.

Na Wielki Dział wyruszamy ze wsi Wola Wielka, spod pięknej, drewnianej cerkwi, która niedawno przeszła gruntowną renowację. Wzniesiona została w 1755 r., a rozbudowana w 1844 r. i częściowo przebudowana w latach 90. XIX w. Do 1994 r. cerkiew była użytkowana jako kaplica rzymskokatolicka. Obok cerkwi usytuowana jest wolno stojąca dzwonnica z XVIII w. oraz niewielki cmentarz z nagrobkami bruśnieńskimi. Cały zespół jest otoczony kamiennym murem.

Wyrobisko kamienia wapiennego koło Woli Wielkiej

Z Woli Wielskiej wyprowadza nas niebieski szlak turystyczny. Za wsią, w lesie wzdłuż drogi, znajdują się dawne wyrobiska kamienia wapiennego. Są płytkie, coraz mocniej zarastają krzewami i młodymi drzewami, ale jeszcze dość wyraźnie widoczne w terenie. To skały osadowe sprzed ok. 12 mln lat, które powstały poprzez nawarstwianie się szczątków organicznych, z muszlami obtoczonymi przez glony oraz zlepami muszli, zwłaszcza ostryg. Warto im się uważnie przyjrzeć – są niejednorodne, chropowate, w niektórych miejscach ostre.

Nieczynne retorty do wypalania węgla drzewnego

Wędrując dalej po prawej stronie drogi, na skraju lasu zobaczymy tzw. retorty – stalowe piece do wypalania węgla drzewnego. W Bieszczadach były popularne i niektóre wciąż działają. Te, obok których jesteśmy są bodajże jedynymi na Roztoczu. W 2007 r. red. Leszek Wiśniewski nakręcił film dokumentalny pt. Ostatni smolarz na Roztoczu. Był nim Zbigniew Wolańczyk. Pamiętam, że wraz z pracownikami wypalał węgiel drzewny jeszcze w 2012 r.

Po minięciu retortów szlak niebieski prowadzi leśną drogą. Wśród drzew widoczny jest zarastający dawny rów przeciwczołgowy. Dochodzimy do rozległej polany. Na jej północnym skraju, nieco z boku, znajduje się bunkier tzw. Linii Mołołotowa. Łącznie na zboczach Wielkiego Działu znajduje się czternaście takich obiektów. Pochodzą z lat 1940-41, zostały wybudowane przez Związek Sowiecki w celu ochrony i ewentualnej obrony granicy z III Rzeszą Niemiecką.

Punkt Oporu Wielki Dział był częścią 6 Rawsko-Ruskiego Rejonu Umocnionego. Po zaatakowaniu ZSRR przez Niemcy wzniesienie było bronione w dniach od 22 do 29 czerwca 1941 r. Walki trwały tylko kilka dni i zakończyły się złamaniem sowieckiej linii obrony.

Schron, przy którym jesteśmy, jest jednym z dwóch najciekawszych na naszym szlaku. Uzbrojony był w armatę 45 mm oraz dwa ciężkie karabiny maszynowe. Miał własne ujęcie wody oraz agregat prądotwórczy. W czasie działań wojennych został uszkodzony, po wojnie został wyremontowany przez Ludowe Wojsko Polskie. Obecnie jest nieużytkowany i stanowi tylko atrakcję turystyczną. Stoi między drzewami. Aby uzmysłowić sobie jego znaczenie militarne trzeba użyć wyobraźni. W czasie II wojny światowej stoki Wielkiego Działu nie były zalesione, dlatego pozwalały na stworzenie bardzo dobrych pozycji obronnych o charakterze obserwacyjnym. Poszczególne schrony oraz rozmieszczenie punktów oporu miały stanowić przemyślaną całość, tworzącą zaawansowane pole walki.

Z polany rozciąga się malowniczy widok. W lesie od strony północnej możemy odnaleźć kolejny, niewielki schron do ognia czołowego dla broni maszynowej.

Przekraczamy śródleśną drogę, wyasfaltowaną, ale nie przeznaczoną dla ruchu samochodowego. Za nią rozpoczyna się podejście na szczyt. Dochodzimy do tzw. schronu z kopułą, drugiego najciekawszego na naszej trasie. To półkaponiera artyleryjska dla armaty 45 mm oraz dwóch ckm, z zachowanym częściowo wyposażeniem bojowym. Kopuła została odlana w 1936 r. w Ostrowcu Świętokrzyskim i została zamontowana w schronie na Polesiu. Po jego zdobyciu przez Armię Czerwoną została przeniesiona na Wielki Dział. Idąc dalej po lewej stronie można wypatrzyć kolejny schron do ognia czołowego z broni maszynowej.

Punkt wysokościowy na szczycie Wielkiego Działu

Dochodzimy do miejsca, w którym szlak niebieski spotyka się ze szlakiem zielonym. Ten drugi prowadzi na szczyt Wielkiego Działu. Wskazuje go punkt wysokościowy. Widok jest niestety zasłonięty przez drzewa. Niegdyś znajdowała się tu przeciwpożarowa wieża obserwacyjna, ale została rozebrana pod koniec lat 80. ub. wieku. Zdecydowanie brakuje wieży widokowej.

Zainteresowani Linią Mołotowa mogą wrócić do szlaku niebieskiego i przejść jeszcze kilkaset metrów do kolejnego ciekawego schronu, który umiejscowiony jest na południowo-wschodnim stoku wzniesienia. Jeśli jesteśmy spacerem, to do Woli Wielkiej wracamy tą drogą, którą przyszliśmy. Rowerzyści mogą pozwolić sobie na nieco dłuższą trasę. Szlak niebieski prowadzi do rezerwatu Źródła Tanwi, a zielony na Długi i Krągły Goraj.

Warto wiedzieć więcej:

Mapa i dokładny opis wszystkich schronów na Wielkim dziale znajduje się pod linkiem: https://fotoroztocze.wordpress.com/2013/10/02/punkt-oporu-wielki-dzial/

Linia Mołotowa została ciekawie opisana pod linkiem: http://www.schondorf.pl/ciekawostki-historyczne/linia-molotowa/

Warto zobaczyć w okolicy:

Stare i Nowe Brusno – wiara wyciosana w kamieniu