Większość osób wie, że Wołyń od czasu zakończenia II wojny światowej znajduje się w Ukrainie. Znacznie mniej z nas zdaje sobie sprawę z tego, że pewna część tej krainy jest wciąż po polskiej stronie granicy. Chodzi o Wyżynę Zachodniowołyńską, w której skład w Polsce wchodzi Kotlina Hrubieszowska, Grzędę Horodelską i Grzędę Sokalską.
Wyżyna Zachodniowołyńska od północy graniczy z Polesiem Wołyńskim, a od zachodu z Wyżyną Lubelską i Roztoczem. Rzeźbę terenu wyróżnia równoleżnikowy układ wzniesień (są to grzędy) i obniżeń ( czyli padołów). Wysokości zaczynają się od 170 m n.p.m. w dolinie Bugu do powyżej 300 m w części południowej.
Jest to kraina rolnicza, czemu sprzyjają bardzo żyzne gleby czarnoziemne i brunatnoziemne.
Hrubieszów jest najbardziej na wschód wysuniętym miastem Lubelszczyzny i Polski. Przy pl. Staszica na wysokiej skarpie nadrzecznej, opadającej stromo ku dolinie Huczwy, stoi dawna cerkiew unicka pw. św. Mikołaja, od 2002 r. sanktuarium Matki Boskiej Sokalskiej. Jest to jedyna w mieście zachowana świątynia unicka spośród kilku, o których istnieniu mówią źródła. Powstała w l. 1795–1810 wg proj. arch. Losy de Losenau.
Matka Boska Sokalska, ryc. Samuela Donneta, ok. 1724, Biblioteka Nar.
Przed 1875 r. cerkiew św. Mikołaja zamieniona została na prawosławną, w 1928 r. – na kościół rzym.-kat. pw. św. Stanisława Kostki. W 2 poł. XIX w. wystawiono obecną dzwonnicę, a poprzednia została przerobiona na kaplicę i połączona z prezbiterium kościoła. Obok znajduje się drewniana plebania z pocz. XX w. W otoczeniu kościoła – pomnikowe jesiony.
Kościół w stylu barokowo-klasycystycznym
Świątynia pw. św. Stanisława Kostki utrzymana jest w stylu barokowo-klasycystycznym. W czasach, gdy znajdowała się w rękach grekokatolików, kultem cieszyła się znajdująca się w niej XVI-wieczna ikona Matki Boskiej nazywana Hrubieszowską, jednakże zapomniano o niej po przejęciu cerkwi przez kościół rzym.-kat. Otaczana kultem ikona, dawniej umieszczona zapewne w ikonostasie, nadal jest w kościele w prawym ołtarzu bocznym (za obrazem św. Józefa). W lewym ołtarzu z kolei, za zasuwą ze sceną Ukrzyżowania, umieszczono ikonę patrona cerkwi – św. Mikołaja.
W 2001 r. na zaproszenie zamojsko-lubaczowskiego bpa Jana Śrutwy objęli świątynię bernardyni. Obraz Matki Boskiej Sokalskiej został przeniesiony tu z Krakowa. Od września 2002 r. przed przybyciem do Hrubieszowa nawiedził kilka miast południowej Polski (Tarnów, Rzeszów, Przeworsk i Zamość).
Obraz Matki Boskiej Sokalskiej
Obraz Matki Boskiej Sokalskiej, według legendy, powstał z końcem XIV w. Jego autor, Jakub Wężyk, był Litwinem, który przyjął chrzest w czasach króla Władysława Jagiełły. Zajął się wtedy malowaniem świętych obrazów i oddawał się zajęciu z takim zapamiętaniem, że aż utracił wzrok. Wybrał się wówczas do Częstochowy i po modłach przed obrazem Czarnej Madonny zaczął znowu widzieć. Wtedy, zauroczony widokiem obrazu i cudem, postanowił w podzięce namalować wierną kopię wizerunku Matki Bożej Częstochowskiej. Zaczął pracę, lecz wkrótce okazało się, że nie spamiętał wszystkich szczegółów i musi wrócić do Częstochowy, by obraz obejrzeć ponownie i wykonać wierną kopię. I tak po trzykroć wracał na Jasną Górę. Po powrocie z trzeciej pielgrzymki – zastał obraz już gotowy ze wszystkimi szczegółami. Uznał go za dzieło Anioła namalowane w cudowny sposób. Z malunkiem wykonanym na cyprysowej desce wybrał się do Sokala i umieścił go w małej cerkwi za miastem.
W 1519 r. na Rzeczpospolitą uderzyła kolejna nawała tatarska. Sokal stał się miejscem bitwy zakończonej klęską Polaków. Tatarzy spalili również świątynię z obrazem, ale obraz cudownie ocalał. Umieszczono go wówczas w niewielkim kościółku w ramionach Bugu na tzw. Kępce. Była to kapliczka z chrustu i gliny, na którą kolejne najazdy i wojny nie zwracały uwagi, a tymczasem samo miejsce stawało się sławne wieloma cudami. W 1599 r. opiekę nad sanktuarium sokalskim objęli bernardyni. Z czasem jego sława zaczęła sięgać bardzo daleko i nazywano je Częstochową Wschodu lub Ruską Częstochową. W 1724 r. obraz został koronowany.
Podczas rozbiorów Polski Sokal znalazł się pod zaborem austriackim i w 1788 r. sanktuarium groziła kasata. Zaborcy m.in. zakazali urządzania pielgrzymek i zarekwirowali cenne wota.
Kościół w Sokalu, okres międzywojenny, widokówka
Pożar w 1843 r. zniszczył sanktuarium, cudowny obraz oraz korony papieskie. Wizerunek trzeba było malować od nowa, a wykonał zadanie na miedzianej blasze lwowski malarz Maszkowski. Kolejny pożar dotknął świątynię sokalską w 1870 r., ale nie uszkodził obrazu.
W 1951 r., w wyniku tzw. wyrównywania granicy wschodniej, Sokal znalazł się na terenie ZSRR i bernardyni musieli opuścić klasztor, który zamieniono na więzienie. Wyposażenie świątyni trafiło do Leżajska, natomiast obraz Matki Bożej Pocieszenia – do kościoła bernardyńskiego w Krakowie.
Przedwojenny wygląd kościoła w Sokalu przedstawia reprodukcja fotografii związanej z kultem Matki Boskiej . Obecnie całość dawnych obiektów klasztornych to jedno z najcięższych więzień na Ukrainie.
Warto wiedzieć więcej:
Reprezentacyjna zabudowa miasta zlokalizowana była wzdłuż ulicy Pańskiej, obecnie 3 Maja. Z końca XVIII i z XIX w. przetrwały tam dawne, charakterystyczne dla miasta dworki. Nr 11 to dwór Du Château, dziś Muzeum Regionalne im. S. Staszica.
Najstarsza centralna część dworu, z czterokolumnowym portykiem i łamanym dachem powstała z końcem XVIII w. na terenie dawnego zamku królewskiego, po którym już w poł. XVII w. praktycznie nie było śladu. W 1850 r. dwór trafił do rąk Aleksandra Piotra Du Château, który się tu sprowadził, rozbudował obiekt i założył w mieście aptekę. Ostatnią właścicielką obiektu z rodu była Maria Du Château, z domu Mazaraki; od niej wykupiono budynek w 1970 r. Tuż po wojnie dworek zajęła na siedzibę placówka NKWD.
W otoczeniu – park z XIX w. Muzeum szczególnie eksponuje dzieje Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego i S. Staszica oraz archeologię, co wiąże się m.in. z Grodami Czerwieńskimi oraz z sensacjami wykopaliskowymi ostatnich lat – Gotami (zob. hasło Masłomęcz).
Nr 17 – dwór Golakowskich z 2. poł. XIX w. otoczony parkiem z tego samego czasu. Dwór przed 1939 r. był siedzibą sejmiku powiatowego. Nr 31 – dwór Kiesewetterów (w 1909 r. Wiktor Kiesewetter założył znaną drukarnię) z 1. poł. XIX w., początkowo parterowy, nadbudowany w XX w. Za nim, od strony ul. Kilińskiego, pomnik S. Staszica z medalionem. Nr 6 – plebania rzym.-kat. z poł. XVIII w., późnobarokowa, przebudowywana w XIX i XX w., parterowa, z mansardowym dachem, zwieńczona trójkątnym portykiem – miejsce urodzenia Aleksandra Głowackiego (Bolesława Prusa). Obok – dawny ogród, zamieniony w 1950 r. w park miejski, a w nim m.in. pomnikowy dąb, zwany dębem Sobieskiego.
Kościółpodominikański, obecnie parafialny pw. św. Mikołaja Biskupa, wzniesiony na miejscu poprzedniej drewnianej świątyni w latach 1736–1766 w., później kilkakrotnie przebudowywany. W głównym ołtarzu XVII-wieczny obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, w metalowej sukience, cieszący się dawniej lokalnym kultem. Obok świątyni – dzwonnica z 1780 r. oraz budynek klasztorny wzniesiony razem z kościołem na planie litery L., który po kasacie klasztoru w 1827 r. przebudowano na szkołę.
Przy starym rynku (pl. Wolności) zachowały się dawne, choć wielokrotnie przebudowywane kramy handlowe z 1. poł. XIX w., zwane popularnie sutkami. Charakterystyczna wąska uliczka wewnętrzna nazywa się Sutki, pewnie dlatego, że handel odbywał się na niej od świtu do nocy. Obecnie mieszczą się przy niej małe sklepiki oraz zakłady usługowe. Cały kompleks jest zdegradowany i wymaga odnowienia, które przywróciłoby miejscu dawny charakter.
Pozostałości grodu Wołyń
W pobliżu Hrubieszowa, nad rzeką Huczwą, zachowały się ślady grodziska Wołyń, które we wczesnym średniowieczu wchodziło w skład Grodów Czerwieńskich. Do wsi Gródek udajemy się główną ul. Piłsudskiego i następnie na jej przedłużeniu ul. Gródecką. Wieś znajduje się w widłach Bugu i uchodzącej do niego Huczwy, a była po raz pierwszy wzmiankowana w 1400 r.
Teren grodziska wznosi się ponad 20 m nad poziom rzeki
Z pn. krańca wsi wąwóz na wsch. doprowadza do grodziska, zwanego Zamczyskiem. Miejsce jest wyjątkowo piękne i urozmaicone krajobrazowo. To tutaj znajdował się gród Wołyń. Datowany jest na VIII w., chociaż latopisy wspominają o nim dopiero z końcem X w. Od tego centrum plemiennego Wołynian, zwanych przedtem Dulebami, następnie Bużanami, rozpowszechniła się nazwa Wołynia. Gród zajmował wzniesienie otoczone mokradłami w dolinie Bugu i Huczwy, a od wysoczyzny oddzielała go głęboka fosa, do dziś dobrze zachowana. Zwracają uwagę wyjątkowo strome ściany wzniesienia (ok. 20 m od poziomu rzeki). Gród Wołyń w XIII w. zniszczył najazd Mongołów i od tego czasu zaczął nabierać znaczenia Hrubieszów.
Teren grodziska jest obecnie niedostępny. Jego właściciel umieścił tam ogrodzenie pod napięciem, za którym utrzymywane jest stado owiec.
Cerkiewprawosławna pw. Zaśnięcia NMP w Hrubieszowie należy do najpiękniejszych świątyń w stylu bizantyjsko-rosyjskim. Została zbudowana w l. 1873–76 w miejscu kościoła parafialnego, który rozebrano. Wyróżnia się monumentalizmem oraz liczbą kopuł – jako jedyna w Polsce ma ich trzynaście.
Pierwszą udokumentowaną wzmianką o istnieniu prawosławnej cerkwi w Hrubieszowie (do XIX w. – Rubieszów) jest przywilej z 1510r. Zygmunta I Starego, potwierdzający prawo mieszczan do użytkowania miejskiej sadzawki (Nowej Grobli). Można się jednak domyślać, że już w XIII w. w Hrubieszowie mogło istnieć miejsce kultu związane z prawosławiem (kaplica lub krzyż).
Poprzedniczka obecnie istniejącej parafialnej świątyni Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny – tzw. Cerkiew Uspieńska powstała w latach 20. XVI w. W 1596r., po podpisaniu unii brzeskiej, cała diecezja chełmska, a wraz z nią także cerkiew w Hrubieszowie, stała się administraturą unicką.
Hrubieszowska cerkiew w 1940 r.
Obecnie istniejący budynek świątyni został wzniesiony w latach 1867-1875 wg. proj. W. Pliszczyńskiego. Odznacza się rozczłonkowaną, urozmaiconą, ale jednoczenie harmonijną bryłą. Reprezentuje styl bizantyńsko-rosyjski – jest świątynią trójdzielną, orientowaną. 13 cebulastych kopuł rozłożonych jest następująco: jedna nad dzwonnicą, pięć nad centralną częścią nawy głównej, po trzy nad każdym ze skrzydeł oraz jedna nad prezbiterium. W otoczeniu świątyni, służącej miejscowej parafii prawosławnej, rosną potężne kasztanowce.
Cerkiew w Hrubieszowie – widok od strony ul. 3 Maja
Lata 1915-1921 oznaczają zamknięcie cerkwi Zaśnięcia Bogurodzicy w Hrubieszowie, związane z ewakuacją wiernych w głąb Rosji. Na skutek akcji polonizacyjno-rewindykacyjnej, majątek parafii prawosławnych zostaje przejęty pod Przymusowy Zarząd Państwowy, zaś inne świątynie przejmuje Kościół Katolicki. Niemniej jednak już w 1921r. w cerkwi Zaśnięcia NMP w Hrubieszowie wznowiono działalność duszpasterską.
Po II wojnie światowej sieć parafialna Kościoła prawosławnego na Lubelszczyźnie prawie całkowicie przestała istnieć. Po akcji „Wisła”, cerkiew została zamknięta. Wznowiła działalność w 1951 r.
Sklepienie cerkwi doświetlone tzw. latarnią
We wnętrzu świątyni uwagę zwraca dwurzędowy ikonostas wykonany z drewna dębowego, z pozłoceniami. Ikony zostały napisane przez petersburskiego ikonografa Siłajewa. Duże wrażenie robią malowidła ścienne.
W świątyni znajdują się cztery starsze ikony z przełomu XVIII i XIX w.: dwa wizerunki Bogurodzicy (jeden przeniesiony ze zburzonej w 1958r. cerkwi w Tyszowcach) oraz Zaśnięcia Matki Bożej i Chrystusa Dobrego Pasterza. Cenny jest ołtarzowy krzyż z I poł. XIX w.
Na pocz. obecnego wieku cerkiew przeszła gruntowny remont.
Warto wiedzieć więcej:
Zabytki Hrubieszowa, w tym przede wszystkim sanktuarium Matki Boskiej Sokalskiej przedstawiam we wpisie: Hrubieszów – Matka Boska Sokalska
