Późnorenesansowa architektura z początku XVII w., łącząca gotyk, renesans i manieryzm – nazwana renesansem lubelskim – została wyodrębniona jako osobny styl w architekturze przez wybitnego polskiego filozofa i historyka sztuki prof. Władysława Tatarkiewicza.
Cechą charakterystyczną renesansu lubelskiego stała się geometryczna dekoracja wydobywająca i podkreślająca konstrukcję sklepienia. Jej źródeł należy poszukiwać we Włoszech. Stiukowe ozdoby powstawały tam ze sproszkowanego marmuru, wapna, gipsu, kleju i barwników. Muratorzy mieszali te składniki, rozrobione wkładali do gotowych form, a po stwardnieniu doklejali do muru świątyni. Taką kompozycją pokrywano najczęściej sklepienia nad nawą główną i w prezbiterium.
Zdobnictwo stiukowe przeniesiono do kościołów na Lubelszczyźnie, nadając mu specyficzne formy. Wybitnym przykładem renesansu lubelskiego stała się fara w Kazimierzu Dolnym i kościół Bernardynów w Lublinie oraz wiele mniejszych kościołów rozrzuconych w całym regionie. Styl rozprzestrzenił się też na terenie dzisiejszej Białorusi (Grodno), Ukrainy (Żółkiew) i Litwy (Wilno).
W stylu renesansu lubelskiego powstawały nie tylko ważne, spektakularne świątynie, ale także skromne gabarytowo jednonawowe kościoły z prezbiterium węższym od nawy, niekiedy z dwoma kaplicami po ich bokach, o ścianach zwykle podpartych przez skarpy i o stromych dachach, z wąskimi oknami. Elementy te wywodzą się z rodzimych tradycji gotyckich.
Najbardziej charakterystyczne cechy kościołów w stylu renesansu lubelskiego to: stiukowe dekoracje kolebkowych sklepień, a czasami również ścian, szczyt w kształcie trójkąta podzielony dodatkowo na mniejsze figury geometryczne, wysmukłość i lekkość bryły, zwykle bezwieżowa fasada, posadowienie na planie krzyża łacińskiego, prezbiterium węższe od nawy głównej, kaplice dobudowywane do głównej bryły, ozdobna, dobrze doświetlona kopuła, bogactwo detalu architektonicznego.
Rynek w Kazimierzu Dolnym z odbiegającymi z naroży ulicami ukształtował się w oparciu o gotycką, a następnie renesansową zabudowę, która dostosowywała się do warunków narzucanych przez uformowanie terenu. Obecne budowle w otoczeniu są tworem różnych epok i stylów, zwraca jednak uwagę ich harmonijne zespolenie.
Rynek w Kazimierzu Dolnym w okresie przedwojennym
Rynek z okresu międzywojennego tak wspomina Konrad Bielski: Ten dawny brukowany był tak zwanymi kocimi łbami. Łby były duże i nierówne. Wozy wjeżdżające napełniały przestrzeń charakterystycznym stukotem. W dni targowe było tam tłoczno, gwarnie i brudno. Ach, co za życie! Stragany jedne przy drugim. Malownicze postacie przekupek i handlarek. Sklepy obsiadły dookoła, w każdym domu było ich po kilka; w konkurencji ze straganami wychodziły na ulicę. Obecnie miejsce te podporządkowane jest turystyce. W sezonie turystycznym przewijają się tu setki osób, kuszą kawiarnie i restauracje, cyganki proponują wróżenie, można zrobić zdjęcie z mimem lub spróbować lokalnych przysmaków sprzedawanych na straganach.
Studnia w Rynku, w głębi widoczna Kamienica Gdańska
Wzrok przyciąga zabytkowa drewniana studnia z pocz. XX w., kryta gontowym dachem stojąca na środku Rynku. Przy Rynku nr 32 zwraca z kolei uwagę barokowa kamienica, zwana Gdańską, charakteryzująca się fasadą o trójkątnym szczycie. Powstała w 1795 r., a odbudowano ją po zniszczeniach ostatniej wojny.
Kamienice Przybyłów
W płd.-wsch. narożu Rynku (nr 1 i 2) znajdują się znane z licznych fotografii i opisów Kamienice Przybyłów należą do najoryginalniejszych i najciekawszych w mieście. Wzniesione zostały przez bogatych mieszczan Mikołaja i Krzysztofa Przybyłów. Są nadzwyczaj bogato ozdobione (więcej: Kazimierz Dolny – renesansowe kamienice).
Inne kamienice w Rynku z tego samego okresu, o których wiemy, że nie były już tak okazałe jak Przybyłowskie, nie zachowały się do naszych czasów.
Zachodnia pierzeja Rynku,z tyłu widoczna drewniana zabudowa i fara
Zachodnią pierzeję (nr 19) zajmuje Dom Architekta. Powstał w l. 1953–1955 wg proj. Karola Sicińskiego i zajął miejsce kilku kamienic zniszczonych podczas I wojny światowej. Utrzymany jest w skali zabudowy całego Rynku, a stylem nawiązuje do historyzmu typowego dla polskiej architektury powojennej. Kamienice sąsiadujące, odbudowywane po zniszczeniach wojennych, zatraciły pierwotny charakter.
Podcieniowa zabudowa od strony fary jest dokonaną przez Sicińskiego rekonstrukcją obiektów (z dodatkiem pewnych elementów) rozebranych przez hitlerowców. Podobny charakter, nawiązujący do dawnej zabudowy miasteczka, mają niektóre budynki przy Rynku. W jednym z nich, pod numerem 27, mieści się kazimierski Oddział PTTK im. Karola Sicińskiego. Można tu uzyskać informacje oraz pomoc w organizacji pobytu w Kazimierzu, a także zakupić mapy, przewodniki, pamiątki.
Kościół farny (więcej: Kazimierz Dolny – kościół farny) znajdujący się na zamknięciu wschodniej części Rynku jest jedną z najbardziej znanych budowli sakralnych w Polsce. Powstał w poł. XIV w., a fundację przypisuje się Kazimierzowi Wielkiemu. Świątynia zachowała m.in. zasadniczy zrąb XIV-wiecznych gotyckich murów.
Wylot ul. Zamkowej, widok w stronę Rynku
Do zamku prowadzi od Rynku biegnąca wąwozem ul. Zamkowa. Zamek wzniesiony został w poł. XIV w. przez Kazimierza Wielkiego. Nieregularność jego rzutu wynika z przystosowania kształtu murów do konfiguracji wzgórza . Od ruin rozciąga się piękny widok na Kazimierz i dolinę Wisły. Powyżej zamku, na wyniosłym wzgórzu, wznosi się potężna wieża o średnicy ok. 10 m i wysokości 20 m. Mury mają w dolnej partii ok. 4 m grubości. Wejście znajduje się na wysokości ok. 6 m od ziemi (więcej: Kazimierz Dolny – ruiny zamku i baszta).
Will Pruszkowskiego w głębi, na pierwszym planie fara i zamek
Z Rynku można zaobserwować usytuowanie miasta i jego układ. Dominujące wzniesienie to Góra Trzech Krzyży (więcej:Kazimierz Dolny – Góra Trzech Krzyży). Tuż za nią na stoku wśród zieleni zwraca uwagę budowla z jasnego kazimierskiego kamienia, nawiązująca architektonicznie do średniowiecznych zamczysk. Jest to zbudowana w 1938 r. willa Tadeusza Pruszkowskiego (1888–1942), jednocześnie pracownia tego znakomitego malarza.
Dawna bożnica wybudowana z opoki
Na płd. zapleczu Rynku mieści się tzw. Mały Rynek – miejsce targów. Znajduje się tam bożnica powstała w XVIII w., nakryta łamanym polskim dachem gontowym. Zdewastowana przez hitlerowców, została odbudowana w 1953 r. wg proj. Karola Sicińskiego z przeznaczeniem na kino. Tablica na ścianie upamiętnia 3 tys. kazimierskich Żydów, zamęczonych przez okupanta hitlerowskiego.
Drewniany budynek dawnych jatek
Drewniany obiekt obok to dawne jatki koszerne, które powstały na przeł. XVIII-XIX w. i zostały zrekonstruowane po zniszczeniach ostatniej wojny.
Przystań statków wycieczkowych nad Wisłą, widok z zamku
Przy odbiegającej od Rynku ku rzece ul. Nadwiślańskiej stoi charakterystyczny dom mieszkalny, wystawiony w l. 60. XX w. wg proj. Bogdana Lacherta. Jego bryła i architektura spotykają się z krytyką z uwagi na niedostosowanie do otoczenia. Przy sąsiedniej ul. Podzamcze pod nr. 20 stoi dwór parterowy z XVIII w. z łamanym dachem polskim przeniesiony w 1976 r. z Gościeradowa. Mieści biura i pracownie Muzeum Nadwiślańskiego. Ulica Nadwiślańska kończy się bulwarem, przy którym usytuowana jest przystań statków wycieczkowych. Otwiera się stąd szeroka panorama rzeki.
Kościół św. Anny, przed nim widoczny dach dawnego szpitala
Położony po sąsiedzku kościółśw. Anny pełnił rolę świątyni przyszpitalnej. Został wzniesiony ok. 1670 r. na miejscu wcześniejszej budowli drewnianej. Nawiązuje wyraźnie do fary: jednonawowy, ma prezbiterium węższe od nawy i zamknięte półkoliście, a nakryty jest sklepieniem kolebkowym z lunetami. Budynek po sąsiedzku przy ul. Lubelskiej 14, położony kilka metrów poniżej obecnego poziomu ulicy, a zajmowany przez Kazimierski Ośrodek Kultury, pochodzi zapewne z XVII w. Jest to dawny szpital – dom opieki dla starców i kalek. Zwraca uwagę oryginalnie ukształtowany szczyt, który został zrekonstruowany wg pierwowzoru zniszczonego podczas ostatniej wojny.
Ulica Senatorska
Ul. Witkiewicza, odbiegająca od Nadwiślańskiej na zach., doprowadza do ul. Senatorskiej, ciągnącej się wzdłuż Grodarza ujętego w betonowe koryto. Pod nr. 13 znajduje się jeden z najcenniejszych obiektów zabytkowych miasta – kamienica Celejowska, mieszcząca oddział Muzeum Nadwiślańskiego, wzniesiona ok. 1635 r. Ostatni budynek (nr 10), już nad Wisłą, to łaźnia wystawiona w 20-leciu międzywojennym wg proj. Jana Koszczyca-Witkiewicza, ciekawa z uwagi na swoistą interpretację historycznej architektury polskiej.
W przeciwnym kierunku, przy ul. Senatorskiej 3, stoi Kamienica Górskich, zwana tak od nazwiska Ludwika Górskiego, który wystawił ją w 1607 r. Wnętrze należało ongiś do najokazalszych w mieście.
Klasztor Reformatów, widok od strony bulwaru nadwiślańskiego
Odbiegająca od Senatorskiej ul. Klasztorna doprowadza ku klasztorowi Reformatów (odłam zakonu franciszkańskiego, zwany Zakonem Braci Mniejszych Reformatów i stanowiący grupę obserwantów, czyli opowiadających się za ścisłym przestrzeganiem surowych reguł sformułowanych przez założyciela). Podjęli oni budowę obiektów, trwającą do 1668 r. Gruntowna przeróbka kościoła miała miejsce w l. 1762–1768. Klasztor otoczono wówczas murem, a schody prowadzące stokiem wzgórza, obudowano krytym tunelem. Przekształcenia w epoce klasycyzmu pozostawiły w kościele niewiele dawnych cech barokowych. W wyposażeniu zwracają uwagę rokokowe ołtarze i renesansowe tablice pośmiertne, w tym bogatych mieszczan kazimierskich, Mikołaja i Bartosza Przybyłów. W ołtarzu głównym – uważany za słynący łaskami obraz Matki Bożej Kazimierskiej z 1600 r.
Widok z klasztoru na farę, w głębi ruiny zamku i baszta
W wirydarzu klasztornym znajduje się głęboka studnia z ogromnym kołem i przeciwwagą. Z dziedzińca rozciąga się ładny widok na Kazimierz. Na wysokości ruin zamku ukazuje się m.in. baszta, niewidoczna z Rynku i ulic położonych w sąsiedztwie.
* * *
Słynne kazimierskie spichlerze usytuowane są wzdłuż Wisły i wyznaczają dawny przebieg jej koryta. Wznoszący budynki starali się, by miały one jak najwygodniejszy dostęp do wody. Zależnie od potrzeb właścicieli i ich zamożności różniły się znacznie kubaturą i wystrojem architektonicznym. W czasach rozkwitu Kazimierza jako centrum handlowego i ważnego portu zbożowego stało ich przy przedmieściach Gdańskim i Krakowskim ok. 60, lecz do naszych czasów przetrwały nieliczne.
Spichlerz Lenkiewiczów
Podążając z biegiem Wisły, najbliższy Rynku jest spichlerz Lenkiewiczów z XVII w. przy ul. Tyszkiewicza 18. Pochodzi z XVII w. – pozostały po nim tylko ściany zewnętrzne ze szczytami
Pod nr. 54 stoi spichlerz Przybyłów, potem własność Ulanowskich, znany również jako Wysoki, wystawiony w 1591 r., obecnie siedziba Muzeum PrzyrodniczegoSpichlerz Feuersteina pochodzi z końca XVI w., w 1838 r. został przystosowany do potrzeb garbarni – dokonał jej Mejer Wulf Feuerstein, obecnie należy do Muzeum Nadwiślańskiego, ale nie jest wykorzystanyKolejny spichlerz, niedawno odnowiony, znajduje się u wylotu wąwozu zwanego Norowym Dołem – nazwa pochodzi od Nurów, właścicieli okolicznych gruntów w poł. XVII w.Do najbardziej oryginalnych należy spichlerz Pod Wianuszkami, który wyróżnia się czterospadowym dachem, a nazwa wiąże się z charakterystycznym ornamentem w kształcie girlandSpichlerz Pielaka pochodzi z XVII w., w 1845 r. przykryto go czterospadowym dachem, w czasie II wojny światowej został poważnie zniszczony, a po jej zakończeniu zabezpieczony po koronę murówSpichlerz pod nr. 86 pochodzi z XVII w., w 1887 r. umieszczono w nim przetwórnię owoców, a ostatnio uległ gruntowanym przekształceniom i rozbudowie na duży hotel z restauracją pod nazwa „Król Kazimierz”Spichlerz „Pod żurawiem” przy ul. Puławskiej 116, wzniesiony w 2. poł. XVII w. został przebudowany na hotel i restaurację
Spicherze rozciągały się również wzdłuż traktu krakowskiego, który ciągnął się w dół rzeki. Dawniej był on zwany Krakowskim Przedmieściem, lub traktem janowieckim.
Spichlerz Kobiałki
Do naszych czasów zachował się tam tylko jeden spichlerz z charakterystycznym trójkątnym szczytem, noszący nazwę Kobiałki. Znajduje się on przy ul. Krakowskiej 61. Został wzniesiony w 1636 r. dla obsługi portu w Janowcu, a odrestaurowany w l. 1949–1951 na potrzeby Domu Wycieczkowego PTTK. Obok willa, zwana „Murką”, zbudowana w 1920 r. przez znanego architekta lubelskiego Ignacego Kędzierskiego. Właścicielem był wuj znanego grafika Konstantego Sopoćki (1903–1992), uznawanego za mistrza małych form. Murką nazywano żonę kierownika domu PTTK Marię Kozicką, a imię przylgnęło do willi od czasu jej śmierci w pożarze schroniska w 1972 r., gdy ratowała dzieci z wycieczki.
Przy Krakowskiej 53 mijamy odnowiony budynek Faktorii Angielskiej, wzniesionej w 1. poł. XVII w. , zrujnowany w l. 30. XX w. Służyła ona najpewniej za przystań kupcom angielskim, którzy dokonywali zakupów zboża.
Kościół farny w Kazimierzu Dolnym św. Jana Chrzciciela i św. Bartłomieja, znajdujący się na zamknięciu wschodniej części Rynku, jest jedną z najbardziej znanych budowli sakralnych w Polsce. Powstał w poł. XIV w., a fundację przypisuje się Kazimierzowi Wielkiemu. Świątynia zachowała zasadniczy zrąb XIV-wiecznych gotyckich murów. Odbudowana po pożarze zyskała piękny renesansowy kształt.
Świątynia spłonęła podczas wielkiego pożaru miasta w 1561 r., a nową szatę otrzymała w l. 1586–1613. Kończono roboty pod kierunkiem wybitnego muratora włoskiego pochodzenia Jakuba Balina. Długi okres, jaki minął od pożaru do początków odbudowy oraz powolność w jej realizacji tłumaczą trwające wówczas walki religijne związane z reformacją.
Widok kazimierskiej fary od strony Rynku
Mury fary uległy podwyższeniu i otrzymały u góry bogato profilowany gzyms, zaś nad gotyckimi skarpami zdobione głowice. Ściany wnętrza zostały rozczłonkowane pilastrami, w całości pokrywającymi belkowanie.
Sklepienie kazimierskiej fary
Nad nawą znajduje się sklepienie kolebkowe z lunetami. Zdobi je sztukateria listwowa o prostych, ale zróżnicowanych wzorach geometrycznych, tworzących całość bardzo harmonijną. Inne wzory w nawie i prezbiterium wskazują, że ich przebudowy dokonywano w różnym czasie.
Dekoracja skoncentrowana na sklepieniu, podobnie jak równie bogate wyposażenie rzeźbiarskie, niewielki rozmiar całej budowli, węższe od nawy prezbiterium o półkolistym zakończeniu, kaplice dobudowane do nawy, strome dachy, tynkowane ściany itp. należą do charakterystycznych cech tzw. renesansu lubelskiego. Renesansowa architektura nabrała w regionie lubelskim cech swoistych, dostosowana została do lokalnych potrzeb i gustów artystycznych, łącząc elementy renesansowe i manierystyczne z tradycją gotycką.
Przepych dekoracyjny zwraca uwagę również w kaplicach. Pierwsza kaplica północna powstała w 1615 r. z fundacji bratanicy najwybitniejszego polskiego poety renesansowego Jana Kochanowskiego – Elżbiety, która wyszła za mąż za właściciela m.in. niedalekiej wioski Wierzchoniów – Mikołaja Borkowskiego. Do kaplicy prowadzą dwa arkadowe przejścia. Kolebkowe sklepienie zdobią dekoracje sztukateryjne.
Latarnia kaplicy Różańcowej
Sąsiadującą kaplicę, zwaną Królewską lub Różańcową, wystawiono w 1 poł. XVII w. z fundacji bogatego mieszczanina Marka Radzika i jego żony. Ma ona charakter barokowy. Rzeźbiarskie obramienia wejścia cechuje właściwy temu stylowi przepych. Prostokątne wnętrze nakrywa kopuła zwieńczona latarnią z kolumienek toskańskich i wsparta na ośmiu kolumnach.
Kaplica płd. nosi imię Górskich od nazwiska fundatora, bogatego mieszczanina Wawrzyńca Górskiego, który wystawił ją w l. 1625–1629. Prowadzą do niej od nawy dwa arkadowe, z przepychem dekorowane wejścia. Nakryta jest kopułą z latarnią i bogatą siatką późnorenesansowych dekoracji. Równie okazała jak wewnątrz jest także zewnętrzna dekoracja kaplicy (obramienia okien, pilastry, oryginalne belkowanie itp.).
Kazimierskie organy należą do najlepszych w Polsce
Wyposażenie fary ma, niemal w całości, wysokie walory zabytkowe. Organy kazimierskie są najstarszym w Polsce tego typu instrumentem zachowanym w całości. Obok oliwskich, fromborskich, leżajskich i jędrzejowskich cieszą się sławą wśród znawców na całym świecie. Prospekt organowy został wyrzeźbiony w drewnie modrzewiowym, jest inspirowany sztuką flamandzką, a uchodzi za dzieło twórców gdańskich lub toruńskich. Same organy zachowały pierwotny mechanizm. Początkowo były 40-głosowe, a po przebudowie ok. 1860 r. zachowano 35 głosów. Gruntowny remont przeszły w l. 1972–1973. Mają ponad 1400 piszczałek i kilka klawiatur. Odznaczają się wspaniałym dźwiękiem, wielce cenionym przez koneserów. Organizowane latem koncerty przyciągają wielu słuchaczy.
W nawie zasługują na uwagę dwa późnorenesansowe ołtarze boczne z pocz. XVII w. z osłonami z XVIII-wiecznych kurdybanów (skóra z wytłaczanymi ornamentami). Drewniana ambona z 1615 r. dekorowana jest wykładziną z rozmaitego drzewa i późniejszymi elementami rokokowymi. Rokokowe są również konfesjonały. Kamienna chrzcielnica nosi datę 1587. W kaplicy Górskich ciekawe są m.in. renesansowe stalle oraz ołtarz z 2. poł. XVII w.
Dawny cmentarz, w tle widoczny kazimierski zamek
Za kościołem, na dawnym cmentarzu, znajduje się mogiła powstańców 1863 r.
