Późnorenesansowa architektura z początku XVII w., łącząca gotyk, renesans i manieryzm – nazwana renesansem lubelskim – została wyodrębniona jako osobny styl w architekturze przez wybitnego polskiego filozofa i historyka sztuki prof. Władysława Tatarkiewicza.
Cechą charakterystyczną renesansu lubelskiego stała się geometryczna dekoracja wydobywająca i podkreślająca konstrukcję sklepienia. Jej źródeł należy poszukiwać we Włoszech. Stiukowe ozdoby powstawały tam ze sproszkowanego marmuru, wapna, gipsu, kleju i barwników. Muratorzy mieszali te składniki, rozrobione wkładali do gotowych form, a po stwardnieniu doklejali do muru świątyni. Taką kompozycją pokrywano najczęściej sklepienia nad nawą główną i w prezbiterium.
Zdobnictwo stiukowe przeniesiono do kościołów na Lubelszczyźnie, nadając mu specyficzne formy. Wybitnym przykładem renesansu lubelskiego stała się fara w Kazimierzu Dolnym i kościół Bernardynów w Lublinie oraz wiele mniejszych kościołów rozrzuconych w całym regionie. Styl rozprzestrzenił się też na terenie dzisiejszej Białorusi (Grodno), Ukrainy (Żółkiew) i Litwy (Wilno).
W stylu renesansu lubelskiego powstawały nie tylko ważne, spektakularne świątynie, ale także skromne gabarytowo jednonawowe kościoły z prezbiterium węższym od nawy, niekiedy z dwoma kaplicami po ich bokach, o ścianach zwykle podpartych przez skarpy i o stromych dachach, z wąskimi oknami. Elementy te wywodzą się z rodzimych tradycji gotyckich.
Najbardziej charakterystyczne cechy kościołów w stylu renesansu lubelskiego to: stiukowe dekoracje kolebkowych sklepień, a czasami również ścian, szczyt w kształcie trójkąta podzielony dodatkowo na mniejsze figury geometryczne, wysmukłość i lekkość bryły, zwykle bezwieżowa fasada, posadowienie na planie krzyża łacińskiego, prezbiterium węższe od nawy głównej, kaplice dobudowywane do głównej bryły, ozdobna, dobrze doświetlona kopuła, bogactwo detalu architektonicznego.
Top 10 – renesans lubelski:
Kazimierska fara – arcydzieło renesansu lubelskiego
Kazimierz Dolny – renesansowe kamienice
Kościół pw. św. Katarzyny i kościół pw. św. Michała w Szczebrzeszynie
Czemierniki – kościół parafialny
Radzyń Podlaski – barokowa rezydencja i renesansowy kościół
Kodeń – sanktuarium z renesansowym sklepieniem
Turobin – renesans w małym mieście
Kolegiata w Zamościu
Kościół pobernardyński w Lublinie
Kościół p.w. św. Ducha w Lublinie
Kościół pobrygidkowski w Lublinie
Kościół pw. św. Józefa Oblubieńca NMP w Lublinie
Uchanie
**************
Kościół pw. św. Mikołaja w Lublinie
Kościół pw. św. Wojciecha w Lublinie
Końskowola
Czerniejów
Rybitwy
Markuszów
Gołąb
Bełżyce
Kraśnik