Top 10 – pałace
Top 10 – ogrody i parki
Najważniejszym zabytkiem Lubartowa jest zespół pałacowo-parkowy, korzeniami sięgający 2 poł. XVI wieku, przebudowany w latach 1722-1741 wg projektu Pawła Antoniego Fontany. Obecny wygląd budowli oraz otaczającego ją parku nawiązuje do tej właśnie XVIII-wiecznej koncepcji.
Dzieje budowli były burzliwe. Początkowo w miejscu tym stał skromny dwór Piotra Firleja. W 1693 roku tworzący w Polsce architekt niderlandzkiego pochodzenia Tylman z Gameren (1632-1706) przeprojektował pałac, ale nie jest pewne czy plany te wprowadzono w życie. W pierwszych latach XVIII wieku budowla była w stanie ruiny w wyniku wojen szwedzkich i ogólnego zaniedbania okolicznych dóbr. W inwentarzu z 1703 roku napisano: w zamku okna po większej części bez szyb z kratami żelaznemi (…), w ogrodzie otoczonym 160 przęsłami parkanu 7 kwater zasadzonych bukszpanem, dom ogrodnika i łazienka, wszystko zniszczone”.
Przebudowy pałacu na rodową siedzibę dokonał Paweł Karol Sanguszko, zatrudniając Pawła Antoniego Fontanę. Główny budynek zyskał drugie piętro oraz barokowy wystrój wnętrz. W efekcie powstała wspaniała rezydencja, otoczona parkiem ukształtowanym zgodnie z klasycystycznym układem przestrzenno-kompozycyjnym. Ogród słynął wtedy z pięknego ukształtowania i rzadkiej roślinności.
Powolna dewastacja pałacu następowała od początku XIX wieku. Spowodowana była częstą zmianą właścicieli oraz rozparcelowaniem dóbr lubartowskich. W latach 80. okrojony majątek nabył Ludwik Grabowski, ale nie zamieszkał w pałacu ze względu na jego zły stan.
W 1925 roku pałac kupili misjonarze kresowi, którzy chcieli adaptować go na szkołę. Plany te zniweczył pożar w 1933 r. Wnętrze straciło wtedy niemal doszczętnie swój pierwotny charakter. Obiekt stał niezabezpieczony aż do 1945 r. Do remontu przystąpiono w 1947 r., a zakończono w 1970 r. Obecnie we wspaniałym pałacu mieści się Starostwo Powiatowe.
Obecny kształt dawnej rezydencji nawiązuje do projektu Pawła Antoniego Fontany. Trzypiętrowa pałac należy do najciekawszych na Lubelszczyźnie. Założony jest na planie prostokąta. Kształtują go architektonicznie dwa alkierze w narożach ogrodowych oraz portyk wejściowy z tarasem na wysokości pierwszego piętra, wsparty na ośmiu delikatnych kolumnach. Fasadę wieńczy tympanon, w którym przedstawiono płaskorzeźbioną postać Apolla z kitarą w ręku, otoczonego puttami trzymającymi insygnia astronomii, poezji i rzeźby.
Z oryginalnych wnętrz pałacowych zachowała się reprezentacyjna klatka schodowa oraz sala zwana rycerską lub balową. Budynek jest otwarty w godzinach pracy starostwa powiatowego.
Park o powierzchni ok. 18 hektarów został po II wojnie światowej przekształcony w ogród miejski wg projektu Gerarda Ciołka (1909-1966), znanego polskiego historyka sztuki ogrodowej i architekta. Jego koncepcja została oparta na założeniach barokowych charakterystycznych dla geometrycznego stylu francuskiego.
Od późnobarokowej bramy wjazdowej prowadzi główna aleja oraz podporządkowane jej dwie boczne aleje o promienistym układzie, zbiegające się przed pałacem. Gazony obramowane są żywopłotami z żywotnika. Takiej samej zasadzie kompozycyjnej podporządkowany został teren z drugiej strony budowli, pomiędzy pałacem a stawem, który zamyka główną oś widokową w kierunku zachodnim. Małą architekturę tworzy fontanna oraz kamienne ławki.
Park prezentuje się bardzo efektownie, jednak należy wspomnieć, że pomnikowa zieleń została w znacznej części zniszczona. Wielkiego spustoszenia dokonały choroby drzew oraz burza w 1980 roku, która powaliła m.in. wiąż o obwodzie pnia ponad 7 m, a także kilka potężnych lip o obwodach ponad 4 m. Najstarsze fragmenty założenia znajdują się w północnej części parku, gdzie częściowo zachowały się aleje lipowe. W sąsiedztwie pałacu odbudowywana właśnie ruina oranżerii i dawny most nad stawem z II poł. XVIII w.
Warto wiedzieć więcej:
Lubartów powstał w 1543 r. na gruntach wsi Łucka i Szczekarków. Początkowo nosił nazwę Lewartów, od założyciela miasta Piotra Firleja herbu Lewart. W 1549 r. ufundował on tu kościół parafialny oraz wystawił rezydencję. Mikołaj Firlej, syn Piotra, ok. 1560 roku sprowadził rzemieślników i hodowców z Holandii, Flandrii i Niemiec, których zadaniem było podniesienie poziomu lokalnego rzemiosła. Takie działania przełożyły się to na okres prosperity gospodarczej. Kościół został oddany kalwinom, powstała ponadto szkoła.
Po śmierci Mikołaja w 1588 r. dobra lewartowskie odziedziczyła jego córka Elżbieta. W mieście zamieszkało wielu Żydów. W 1592 r. stworzyli oni gminę wyznaniową i wybudowali synagogę, która już nie istnieje.
W poł. XVII w. rozpoczął się okres zastoju, a potem kryzysu gospodarczego. Dopiero Paweł Karol Sanguszko (1680-1750) podjął działania zmierzające do podniesienia miasta z upadku, m.in. powstał cech skupiający wszystkich rzemieślników oraz potwierdzone zostały przywileje już istniejących cechów.
Obecnie liczba mieszkańców wynosi ok. 23 tys. Miasto jest silnym ośrodkiem gospodarczym.
************
Nieopodal Rynku I, przy zbiegu ul. Słowackiego i Kościuszki, znajduje się barkowa bazylika pw. Św. Anny. Została ona ufundowana przez Pawła Karola Sanguszkę i zaprojektowana przez Pawła Antoniego Fontanęw stylu barokowym.
Świątynia została wzniesiona na rzucie ośmioboku. Fasada rozczłonkowana została pilastrami i gzymsami o wyraźnym charakterze barokowym. Część środkową z dwóch stron zamykają wieże, zwieńczone hełmami z XIX wieku. Portal został wykonany z czarnego wapienia dębnickiego i zwieńczony kartuszem z inskrypcją fundacyjną. W fasadzie umieszczono rzeźby figuralne. Budowla otoczona jest murem z arkadowymi prześwitami. Przy ogrodzeniu znajduje się późnobarokowa dzwonnica.
Wnętrze jest pełne złoceń i bogato wyposażone. W nawie znajduje się sześć późnobarokowych posągów przedstawiających Ojców Kościoła. Kaplice umieszczone zostały w czterech rogach świątyni. W prezbiterium zachowała się późnobarokowa polichromia z poł. XVIII wieku, nieznanego autora. Wyposażenie z XVIII w. to drewniane barokowe ołtarze, stalle oraz konfesjonały. W prawej nawie bocznej znajduje się klasycystyczny marmurowy nagrobek z 1793 r. W ołtarzu głównym obraz „Św. Anna Samotrzecia” z 1694 r. flamandzkiego artysty, o dużej wartości artystycznej.
Położony obok Rynek I to historyczny ośrodek układu miejskiego. Miał pierwotnie wymiary 135 x 120 metrów, obecnie jest podzielony na dwie części przez późniejsza zabudowę. Przy Rynku I i Rynku II zachowały się fragmenty dawnej zabudowy. Największą wartość ma murowany budynek 7-osiowy, z funkcją mieszkalną na piętrze i handlowo-usługową na parterze oraz z przejazdową sienią. Przy ul. Poprzecznej 9 znajduje się dom wybudowany w XVIII w.
Charakter pozostałych ulic oddają dwa zabytkowe dworki. Przy ul. Kościuszki 28 znajduje się budynek z XIX wieku, obecnie zajmowany przez Muzeum Regionalne w Lubartowie. Przy tej samej ulicy pod numerem 3/5 zobaczyć można neoklasyczny dworek z I poł. XIX w., z dobudowanym piętrem w 1931 r. W młodości mieszkał tam Klemens Junosz Szaniawski (1849-1898), powieściopisarz i nowelista polski, z wykształcenia lekarz.
Przy ul. Lubelskiej 32, w pewnym oddaleniu od ścisłego centrum znajduje się barokowy kościół Kapucynów, fundowany w 1741 roku przez Pawła Sanguszkę oraz klasztor, na który środki dał Mikołaj Krzyniecki z Urzędowa. Sakralne obiekty zaprojektował Paweł Antoni Fontana. Kościół to budowla przyklasztorna, jednonawowa, skromna. Fasada trójosiowa, zwieńczona trójkątnym szczytem. We wnętrzu obrazy z XVIII w. autorstwa Szymona Czechowicza. Przedstawiają m.in. męczeństwo św. Wawrzyńca w ołtarzu głównym i Zwiastowanie w bocznym. Na mniejszych obrazach ukazano postacie świętych, na czele ze św. Janem Nepomucenem. Rzeźbione organy zostały ozdobione przez ludowego artystę.
Ogród przyklasztorny z XVIII w., otoczony wraz z klasztorem murem obronnym. Znajdują się tam wartościowe okazy drzew, m.in. rzadki korkowiec amurski, pomnikowe lipy i kasztanowiec biały.