Puławy Czartoryskich – Lubelskie Trasy

Top 10 – pałace

Top 10 – ogrody i parki

Puławy położone są nad Wisłą na skraju jej płn. przełomu przez pas środkowopolskich wyżyn, przy granicy Wyżyny Lubelskiej i Niziny Południowopodlaskiej. Miasto ma ok. 50 tys. mieszkańców. Jego ozdobą jest otoczony malowniczym parkiem pałac Czartoryskich.

Plan założenia parkowego w Puławach, reprodukcja mapy z 1997 r. wydanej przez Towarzystwo Przyjaciół Puław

Zespół parkowo-pałacowy stanowi całość bogatą i harmonijną. Usytuowany jest na wysokiej skarpie nadwiślańskiej, opadającej stromo w stronę starego koryta rzeki, zwanego Łachą. Sama skarpa odznacza się urozmaiconym urzeźbieniem: licznymi spadkami terenu, naturalnymi tarasami i jarami.

Mur odgradzający zespół parkowo-pałacowy biegnie wzdłuż ulic: Czartoryskich i Głębokiej. Od strony miasta wiedzie ku pałacowi wytyczona na jego osi, obsadzona lipami, al. Królewska (w czasach Czartoryskich zwano ją Książęcą), wytyczona w XVIII w.

Na dziedziniec pałacowy wchodzi się główną bramą wejściową z barokowymi rzeźbami. Znajduje się ona na przedłużeniu al. Królewskiej. Środek dziedzińca zajmuje duża, prostokątna sadzawka z fontanną.

Pałac

Od poł. XIX w. pałac stanowi siedzibę placówek naukowych (obecnie Instytutu Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa, który jest także gospodarzem całego zespołu pałacowo-parkowego). Jego historia sięga 2 poł. XVII w. Powstała wtedy barokowa budowla dla Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, zaprojektowana przez Tylmana z Gameren. Została ona zniszczona w czasie wojny ze Szwecją.

Pałac został odbudowany w 1 poł. XVIII w. dla Elżbiety Heleny Sieniawskiej pod kierunkiem Jana Deybla. Architekt Chrystian Piotr Aigner, pracujący dla księżnej Izabeli Czartoryskiej i księcia Adama Czartoryskiego, rozbudował później tę budowlę o alkierze oraz połączył pałac z lewą oficyną wzniesioną w stylu klasycystycznym. Powiększony został ponadto park, zaprojektowany w stylu angielskim, wypełniony klasycystycznymi budynkami.

Pałac w Puławach w 1 poł. XIX w. stał się jednym z najważniejszych w kraju ośrodków życia kulturalnego i społecznego. Czartoryscy zapraszali tu elitę intelektualną i artystyczną, m. in. Franciszka Koźmiana, Juliana Ursyna Niemcewicza, Jana Piotra Norblina.

Klęska powstania listopadowego i prześladowania księcia Adam Jerzego Czartoryskiego spowodowały upadek majątku. Od 1862 r. w pałacu zaczął funkcjonować Instytut Wychowania Panien, na potrzeby którego budowla została przebudowana w stylu neoklasycystycznym przez Józefa Góreckiego. W takim stanie dotrwał do dzisiaj (w dni pracy IUNG dostępna jest sień i boczne korytarze parteru, całość obiektu można zwiedzać po uprzednim uzgodnieniu z administracją).

Sala kamienna w Pałacu Czartoryskich — Sala kamienna w pałacu Czartoryskich

Wnętrza pałacowe uległy dużym przeobrażeniom w l. 40. XIX stulecia podczas przebudowy dokonywanej przez Góreckiego. W części skrzydła, dobudowanego przez niego w l. 40. XIX w. na uwagę zasługuje Sala Kolumnowa, wsparta na 12 doryckich kolumnach – dziś mieszcząca czytelnię, oraz wielka Sala Balowa na I piętrze o bogatej dekoracji sztukateryjnej w stylu Ludwika Filipa. Sala Kamienna na I piętrze zwana jest tak ze względu na marmurową posadzkę z 1.poł. XVIII w. Nosi też nazwę Muzycznej, gdyż dekoracja stiukowa pomiędzy podwójnymi pilastrami przedstawia instrumenty muzyczne wśród kwiatów i szarf. Sąsiadującą Salę Gotycką w poł. XIX w. przerobił w udany sposób J. Ankiewicz z dawnej tzw. Sali Złotej, należącej za Czartoryskich do najbardziej reprezentacyjnych. Ten sam twórca jest także autorem Sali Muzealnej na II piętrze o dekoracji utrzymanej w stylu klasycystycznym.

Park

Założenie parkowe powstało ok. 1670 r. Z końcem XVIII w. zajmowało ok. 30 ha i miało charakter klasycystyczny. Wtedy też księżna Izabela rozpoczęła jego przekształcenie w „naturalny” ogród romantyczny, doskonale wkomponowany w otaczający krajobraz przełomu Wisły i ozdobiony licznymi budowlami. Usunięto strzyżone drzewa i szpalery, pozakładano zaś trawnikowe gazony oraz skupiska drzew i krzewów o niewymuszonym układzie i kształcie. Takiż przebieg otrzymały dróżki i ścieżki, otwierające kolejno nowe widoki. Zachowano jednakże okazalsze aleje z założenia klasycystycznego. Dużą rolę pełniły prześwity w skarpie nadwiślańskiej oraz inne punkty widokowe. Z parkiem została również związana najbliższa okolica, co stwarzało wrażenie, że jest ona jakby dalszym ciągiem założenia parkowego. Przy tworzeniu całości współpracował z księżną Izabelą wybitny ogrodnik Jan Savage.

Istotną częścią ogrodu romantycznego było jego wyposażenie architektoniczne, a więc rzeźby, pomniki, tablice i kamienie z sentymentalnymi napisami, a także budowle. Puławska kompozycja zieleni i architektury stała się sławna w kraju i za granicą.

Pomimo znacznych przekształceń puławski park do dziś zachował część swego dawnego charakteru i jest jednym z nielicznych w kraju tak bogatych w rozmaitą roślinność (kilkaset odmian drzew i krzewów), w tym egzotyczną, jak kasztanowiec, tulipanowiec, katalpa, tuja, miłorząb japoński, dąb czerwony, daglezja. Spośród drzew krajowych dominuje obecnie lipa drobnolistna, klon, grab, imponująca rozmiarami topola biała, dąb szypułkowy, świerk, modrzew polski, a z egzotycznych – kasztanowiec zwyczajny i robinia biała.

Pierwsze polskie muzeum - Świątynia Sybilli — Pierwsze polskie muzeum – Świątynia Sybilli

Do parku wchodzimy furtą z dziedzińca pałacowego. Kierując się najpierw aleją wzdłuż skrzydła na zach., docieramy do alejki odchodzącej na płd.-wsch. Doprowadza ona do położonej na skarpie Świątyni Sybilli, zwanej początkowo Świątynią Pamięci, zbudowanej w l. 1798–1801 wg proj. Aignera, na wzór antycznej świątyni Westy w Tivoli pod Rzymem. Otoczenie obiektu i stok skarpy udekorowano głazami. Do sali górnej, obwiedzionej od zewnątrz korynckimi kolumnami i gankiem, wchodzi się po szerokich, reprezentacyjnych schodach.

Na frontonie znajduje się napis „Przeszłość – przyszłości”. Określa on przeznaczenie budowli wzniesionej w celu gromadzenia pamiątek historii narodowej, które w latach niewoli miały pobudzać patriotyzm i wiarę w lepszą przyszłość kraju. Zbiory zgromadzone przez księżną Izabelę były zalążkiem pierwszego polskiego muzeum. Miało ono wprawdzie charakter nieuporządkowanego, sentymentalnego zbiorowiska rozmaitości, wśród których obok rzeczy oryginalnych i prawdziwie cennych znajdowały się falsyfikaty oraz rzekome pamiątki historyczne, ale nie pomniejsza to zasadniczej wartości i wymowy zbioru.

Na wprost drzwi wejściowych w sali górnej znajdowała się przesłonięta kotarą nisza, w której pomieszczono szczególnie cenne przedmioty, jak: miecze ofiarowane królowi Jagielle przez wielkiego mistrza krzyżackiego przed bitwą pod Grunwaldem, szable Jana III Sobieskiego i Stefana Batorego, chorągwie wojskowe, laski marszałkowskie. Przed niszą w hebanowej szkatule z napisem złożonym z brylantów: Pamiątki polskie zebrała Izabela z Flemmingów Czartoryska w roku 1800 ukryte były liczne klejnoty królewskie i znanych rodów magnackich. Wokół ścian na szafach z eksponatami stały miniaturowe sarkofagi ze szczątkami wybitnych królów, wodzów, uczonych, pisarzy.

Do sali dolnej wchodzi się od strony wiślanej skarpy. Oświetlenie zapewniało tylko jedno okno i otwory przypominające strzelnice oraz zawieszona u sufitu lampa. Pośrodku znajdował się poświęcony ks. Józefowi Poniatowskiemu marmurowy obelisk, na którym zawieszono m.in. jego szablę i patriotyczne napisy. Na filarach były symboliczne tarcze z nazwiskami sławnych wodzów i rycerzy. Znajdowały się tu również pisane na specjalne zamówienie życiorysy królów i innych mężów zasłużonych dla kraju.

Od Świątyni Sybilli rozciąga się ładny widok na dolinę Wisły oraz położoną w niej łachę, zwaną Kępą, gdzie na przeł. XVIII–XIX w. odbywały się widowiska teatralne. W 1963 r. na blisko 5-hektarowym obszarze został utworzony rezerwat przyrody Łęg na Kępie. Chroni on rzadki drzewostan wiązowy i wierzbowo-topolowy. Rośnie tu także jesion, topola czarna, osika i in.

Pamiątki przeszłości były także gromadzone w Domku Gotyckim — Pamiątki przeszłości były także gromadzone w Domu Gotyckim

Zbiory pamiątek księżnej Izabeli szybko rozrastały się i Świątynia Sybilli nie była w stanie ich pomieścić, toteż Aigner przebudował pawilon ogrodowy na tzw. Dom Gotycki. Znajduje się on na płn. od Świątyni Sybilli. Prace zostały ukończone w 1809 r., a otwarcie nastąpiło z okazji pobytu w Puławach ks. Józefa Poniatowskiego. Zebrane tam eksponaty można w części uznać za zawiązek pierwszego polskiego lapidarium, czyli zbiór fragmentów architektonicznych zamków, pałaców, kościołów i innych budowli zarówno polskich, jak i zagranicznych. Zostały one wkomponowane w obiekt. Na przykład kolumny wspierające balkon Domu Gotyckiego pochodzą ze spalonego Pałacu Błękitnego w Warszawie, obramowanie drzwi balkonu – z domu Wierzynka w Krakowie, witraż w oknie przedpokoju dolnego – ze zrujnowanego kościoła św. Michała na Wawelu.

Poszczególne ściany zewnętrzne otrzymały nazwy zależnie od charakteru pamiątek: ściana Kazimierza Wielkiego – m.in. od orła z fundowanego przez króla zamku w Łobzowie, a ściana Jana Długosza – od osadzonej w niej tablicy erekcyjnej z kościoła w Odechowie pod Radomiem, ufundowanego przez wielkiego historyka. Zwieziono tu ponadto fragmenty z grobowców słynnych władców Polski, cegłę z Bramy Lubelskiej w Zamościu, przez którą hetman Jan Zamoyski wprowadził do miasta pokonanego pod Byczyną arcyksięcia austriackiego Maksymiliana i in. Na ścianie Kościuszki znalazły się – obok kamienia z progu domu, w którym wódz się urodził – kule spod Racławic i z innych pól bitewnych powstania kościuszkowskiego. Ścianę Rzymską wyróżniały fragmenty starożytnych wykopalisk, Litewską – pamiątki z ziem litewskich.

Górna Sala Zielona ongiś mieściła najcenniejsze eksponaty, w tym obrazy Leonarda da Vinci, Rafaela, Rembrandta, a także cenne rękopisy, w tym Psałterz puławski (powstały w 2. poł. XV lub w 1. poł. XVI w., wykazujący znaczne wpływy języka czeskiego). Większość zbiorów Domu Gotyckiego i Świątyni Sybilli wraz z ogromną biblioteką Czartoryscy zdołali po upadku powstania 1831 r. i konfiskacie swoich majątków ukryć za granicą, skąd następnie powróciły do Krakowa, dając podstawę odrębnych zbiorów Czartoryskich w Muzeum Narodowym.

Aleja na płn. doprowadza do Bramy Rzymskiej, która – wzorowana na łuku Tytusa w Rzymie – została zbudowana jako romantyczna ruina. W pobliżu mostek przerzucony z końcem XVIII w. nad ul. Głęboką (dawniej zwaną Głęboką Drogą) wiedzie do dawnego Górnego Ogrodu i stojącego w nim Domu Greckiego. Jest to projektowana przez Aignera oranżeria, wzniesiona na wzór greckiej świątyni. Po zniszczeniu oranżerii do zachowanego doryckiego portyku dobudowano w 1966 r. gmach biblioteki miejskiej.

Powracamy do Domu Gotyckiego. W jego pobliżu widzimy kopię włoskiej XVIII-wiecznej rzeźby Tankreda i Kloryndy, bohaterów Jerozolimy wyzwolonej Torquata Tassa. Rzeźbę wykonał florencki artysta Francesco Lazzaroni na zamówienie króla Stanisława Augusta Poniatowskiego pierwotnie dla parku łazienkowskiego.

Otoczenie Domku Gotyckiego tworzą stare drzewa. Od strony płd. rośnie egzotyczna sosna wejmutka, spokrewniona z limbą z naszych gór, charakteryzująca się pięcioma igłami w pęczku (sosna zwyczajna ma po 2 igły) . Od strony pałacu znajduje się kasztanowiec żółty (pochodzi z Ameryki Północnej), zaszczepiony na naszym kasztanowcu zwyczajnym. Od strony płn. mamy tulipanowiec amerykański – wyróżniają go liście w kształcie liry, żółtozielone kwiaty podobne do tulipanów i owoce przypominające szyszki. Obok stoi katalpa – drzewo o rzadkich, krzywych konarach oraz o dużych liściach i strączkowych owocach. Od Domku Gotyckiego na wsch. wiedzie aleja gotycka z konarami lip ukształtowanymi w ostrołuki.

W połowie drogi pomiędzy Świątynią Sybilli i Domkiem Gotyckim na płd.-wsch. prowadzi w dół aleja do pałacu Marynki. Znajduje się przy niej sarkofag z białego marmuru kararyjskiego, wykonany we Włoszech przez Maksymiliana Labourera na wzór rzymskiego pomnika Scypiona Afrykańskiego, poświęcony Augustowi i Zofii Czartoryskim. W parku stanął w 1799 r. Wywieziony został stąd po powstaniu listopadowym, powrócił do Puław po II wojnie światowej.

Tutaj rozciągała się za czasów Czartoryskich parkowa Dzika promenada – wśród nierówności terenu pozwolono roślinności rozwijać się niemal samopas.

Aleją na płd.-wsch. schodzimy ku pałacowi Marynki na skraju parku (ul. Kazimierska 2). Mieści się w nim Oddział Pszczelarstwa Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Skierniewicach. Pałac został zbudowany w l. 1790–1794 przez Aignera dla córki księżnej Izabeli, Marii Witremberskiej, autorki pierwszej polskiej powieści sentymentalnej pt. Malwina, czyli domyślność serca. Klasycystyczny, harmonijny obiekt ma na portyku napis łaciński z Horacego, który w tłumaczeniu znaczy: Ten zakątek najbardziej ze wszystkich się do mnie uśmiecha. We wnętrzu zwraca m.in. uwagę okrągły salon z dekoracją sztukateryjną, który w XIX w. nakryto płaskim stropem. W 1939 r. w pałac uderzyła niemiecka bomba.

Od pałacu Marynki powracamy drogą, którą przyszliśmy. Alejka na płd.-zach. wzdłuż tzw. wiśliska prowadzi do schodów serpentynowych. Powstały, jak się przypuszcza, już w XVII w. wg planów Tylmana Gamerskiego. Są też zwolennicy tezy, że tworzył je J. Z. Deybel w okresie budowy pałacu rokokowego.

W pobliżu – wykute w skale stylizowane groty. Ciągną się w wiślanej skarpie na długości ok. 140 m. Prawdopodobnie w XVII w. wybierano tu kamień na budowę pałacu, a potem zostały wykorzystane przez Izabelę Czartoryską. Sentymentalne upodobania księżnej sprawiły, że w czasie dworskich zabaw i uroczystości w grocie zamieszkiwał pustelnik.

Podążamy do części parku mieszczącej się z drugiej strony pałacu, zwanej Małym Parkiem. Po lewej stronie widoczny jest stąd Domek Chiński (Altana Chińska) stojąca w części zwanej Dolnym Ogrodem.

Romantyczne Schody angielskie — Romantyczne Schody Angielskie

Na płd. od budynku do Dolnego Ogrodu prowadzą Schody Angielskie (Pasaż Angielski), wykonane na przeł. XVIII–XIX w.

Żółty domek — Domek Żółty zbudowany dla cara Aleksandra I

W Małym Parku, w bliskim sąsiedztwie skrzydła pałacowego, znajduje się Domek Żółty zwany też Domkiem Aleksandra, zbudowany z końcem l. 20. XIX w. W czasie swoich pobytów w Puławach mieszkał w nim car Aleksander I.

Aleja Księżnej Izabeli doprowadza od Małego Parku do kościoła Wniebowzięcia NMP – wzniesionej przez Aignera w l. 1801–1809 dawnej kaplicy pałacowej w kształcie rotundy na wzór rzymskiego Panteonu. Portyk wejściowy wsparty jest na 6 kolumnach korynckich. Wnętrze nakryto kopułą ze świetlikiem, malowaną w kasetony, wokół obiega balkon z amfiteatralnie usytuowanymi ławami, wsparty na 12 jońskich kolumnach z piaskowca. Pseudogotycki ołtarz, konfesjonały i ławy zostały tu przeniesione z końcem XIX w. z kaplicy, którą w pałacu dla Instytutu Wychowania Panien zbudował Julian Ankiewicz. Sztukaterie i marmurowa ambona to dzieło Fryderyka Baumana. Wokół kościoła godny uwagi stary drzewostan.

Warto wiedzieć więcej:

Początki osady i rezydencji magnackiej

W 2. poł. XV w. odnotowane zostały Włostowice, stanowiące obecnie przedmieście Puław. Puławy powstały zapewne dopiero w XVI w. przy przeprawie przez Wisłę. Językoznawcy łączą nazwę z łęgami nadrzecznymi, które zwano dawniej pulwami. Puławy kojarzą się również z takimi starymi określeniami, jak pława – boja oznaczająca mieliznę, pławia – nurt, prąd wodny, pławica – łódka i in., co wiąże się z charakterem dawnych Puław jako miejscem przeprawy przez Wisłę i przeładunku towarów na i ze statków wiślanych. W l. 1645–1654 istniała tu, obok składu soli, filia toruńskiej firmy Edwardsa, zajmująca się przeładunkiem towarów ze statków wiślanych. Nowy port i przeprawa przez rzekę, rywalizujące z pobliskim Kazimierzem, wykształciły się zapewne w związku z dużym okresowo obciążeniem portu kazimierskiego.

Makieta pałacu zaprojektowanego przez Aingera — Makieta pałacu Lubomirskich

Zarówno Włostowice, jak i okoliczne tereny wchodziły w skład magnackiego zespołu majątkowego z ośrodkiem w Końskowoli. W 2. poł. XVII w. znalazł się on w rękach Lubomirskich. W 1671 r. marszałek wielki koronny Stanisław Herakliusz Lubomirski, wybitny autor polityczny, komediopisarz i poeta, zaczął wznosić na wysokim brzegu Wisły obronny, ale wykwintny pałac z przeznaczeniem na letnią rezydencję. Była to jedna z pierwszych w Polsce świeckich budowli barokowych.

W 1677 r. podróżujący Wisłą z Michałem Jerzym Czartoryskim jego sekretarz – Czech Franciszek Tanner, tak pisze: Ujrzeliśmy […] wspaniały zamek puławski z powabnymi i rozkosznymi wokoło ogrodami swoimi. W rok później agent króla francuskiego, Daleyrac, notuje w pamiętnikach słowa pełne zachwytu na temat pałacu i uznaje go za najpiękniejszy wśród nowszej architektury w Polsce.

Jedyna córka S.H. Lubomirskiego, Elżbieta, wyszła za mąż za Adama Mikołaja Sieniawskiego i Puławy wniosła mu w wianie. Sieniawski, wielki hetman koronny, był zwolennikiem Augusta II Sasa. Z tego też względu król szwedzki Karol XII, zdążający w 1706 r. ku Saksonii w celu zdetronizowania Augusta II, nakazał spalić Puławy.

Odbudowę podjęła w l. 20. XVIII w. Elżbieta Sieniawska, a następnie jej córka Maria Zofia, najpierw Denhoffowa, a od 1731 r. Czartoryska po małżeństwie z Aleksandrem Augustem Czartoryskim, wojewodą ruskim.

Złoty wiek Puław

Aleksander August Czartoryski uczynił z Puław liczący się ośrodek życia politycznego i kulturalnego kraju. Był on przywódcą i podporą finansową tzw. „Familii”, stronnictwa spokrewnionych magnackich rodów. Po śmierci Augusta II „Familia” zdecydowanie popierała przekazanie korony Stanisławowi Leszczyńskiemu, a ustąpiła dopiero na skutek silnych nacisków ościennych władców, opowiadających się za Augustem III. Idąc na tę ugodę, stronnictwo Czartoryskich usilnie jednak zabiegało o reformy w kraju, popierając m.in. działalność Szymona Konarskiego, prekursora polskiego oświecenia, reformatora szkolnictwa i twórcy nowocześnie zorganizowanej uczelni – Collegium Nobilium.

Jeszcze większy wpływ na życie polityczne kraju wywarł syn Aleksandra Augusta –Adam Kazimierz Czartoryski, generał ziem podolskich, jeden z najbardziej wykształconych ludzi epoki, mecenas sztuki i kultury (m.in. należał do inspiratorów pierwszego Słownika języka polskiego opracowanego przez Bogumiła Lindego, wspierał badania historyczne, etnograficzne i in.), twórca i komendant słynnej Szkoły Rycerskiej w Warszawie, wydawca „Małego Monitora” – poprzednika późniejszego czołowego pisma oświecenia, członek Komisji Edukacji Narodowej. „Familia” widziała w nim przyszłego kandydata do korony polskiej. W 1761 r. ożenił się on z Izabelą Flemming, jedyną dziedziczką ogromnej fortuny po podskarbim litewskim Jerzym Flemmingu (żonatym z dwiema kolejnymi córkami Fryderyka Michała Czartoryskiego), wielkiego kanclerza litewskiego i wuja Adama Kazimierza. Gdy Adam Kazimierz zrezygnował z ubiegania się o tron, „Familia” umieściła na nim w 1764 r. Stanisława Augusta Poniatowskiego. Książę Adam przez długi czas wywierał jednak ogromny wpływ na życie polityczne Polski, choć stopniowo odsuwał się od współpracy ze słabym królem-kuzynem, który nie dostrzegał, że zawodne jest liczenie na reformy i umocnienie Rzeczypospolitej we współpracy z carycą Rosji Katarzyną II.

Niemały wpływ na ostateczne zerwanie związków księcia z królem miała intryga pewnej damy. Maria Teresa Dogrumowa, właściwie Dogriumowa, żona rosyjskiego majora i bywalczyni salonów, najpierw ogłosiła, że Czartoryscy planują zamach na życie króla, potem odwróciła role i oskarżyła króla Stanisława Augusta o zamiar otrucia księcia Adama Kazimierza; za intrygi została skazana na dożywotnie więzienie, ale w 1793 r. uwolnili ją Prusacy. Afera wprawdzie szybko się wyjaśniła, ale osad nieufności pozostał, a pogłębiały go osobiste urazy, jakie do Stanisława Augusta miały i żona, i siostra księcia. Czartoryscy postanowili zerwać ze stołecznym środowiskiem pełnym pomówień i plotek. W 1785 r. przenieśli się na stałe do Puław.

Stały się one wówczas, obok Warszawy, głównym ośrodkiem życia kulturalnego i politycznego kraju. Wokół księżnej Izabeli, kobiety niepięknej, ale wykształconej i odznaczającej się nieprzeciętną inteligencją, wiedzą i urokiem osobistym (miała niejeden głośny romans) gromadzi się plejada znanych artystów. Nie ma właściwie wybitniejszego pisarza okresu, który by nie rezydował w Puławach lub nie był związany z Czartoryskimi w inny sposób (Grzegorz Piramowicz, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Julian Ursyn Niemcewicz, Adam Naruszewicz, Franciszek Morawski, Jan Paweł Woronicz, Franciszek Karpiński, Franciszek Zabłocki i in.) Pracowali tu znakomici malarze (jak Jan Piotr Norblin, Marcello Bacciarelli, Kazimierz Wojniakowski, Aleksander Orłowski, Józef Richter), muzycy, architekci (wśród nich najznaczniejszą pozycję ma Christian Piotr Aigner, rodowity puławianin, na koszt Czartoryskich kształcony w Rzymie). Aktywność literacką wykazywały dzieci Czartoryskich: Adam Jerzy (autor m.in. Barda Polskego, Na obcej ziemi) oraz Maria Wirtemberska, autorka pierwszej polskiej powieści sentymentalnej pt. Malwina czyli domyślność serca. Powstał teatr, rozkwitło życie artystyczne i towarzyskie.

„Puław do żadnego z najmożniejszych domów w Polsce równać nie można. Każdy by stracił na porównaniu. Z Puław, rzec można, smak, ogłada, obyczajność, duch rozszedł się po całym kraju, a województwo lubelskie pod tym względem najwięcej im winno. […]. Kto Puławami oddychał, można go było rozpoznać od innych. Może było nieco zalotności, romansowości, egzaltacji w kobietach, nieco lekkości i płochości wśród młodzieży, ta za szranki powagi i skromności, osobliwie w moich czasach, nie przechodziła. Była to prawdziwa pod tym wglądem wyspa zaczarowana, w której stawało się koniecznością wzdychać do grona uroczych kobiet i Polski” – notował znakomity pamiętnikarz Kajetan Koźmian. A Zofia Zamoyska, córka księcia Adama Czartoryskiego, wspominała: „Puławy były świetne – goście, bale, festyny ustawiczne”. Wszystko stawało się pretekstem do zabawy: święta rodzinne, powitania i pożegnania gości, obejmowanie urzędów, nie mówiąc o karnawale. Duszą towarzystwa i pomysłodawczynią rozlicznych maskarad i widowisk była Izabela Czartoryska, która zresztą pozostawiła opis niektórych. Swoboda obyczajowa dodawała owym zabawom rozmaitych „smaczków”.

W 1765 r. przyjechał do Polski słynny awanturnik, podróżnik i literat Giacomo (Jacques) Girolamo Casanova, kawaler de Seingalt, czyli Jan Jakub Casanova, autor późniejszych pamiętników pt. Historia mojego życia, przedstawiających obyczaje XVIII-wiecznych stolic europejskich. Opisy jego podbojów miłosnych sprawiły, że nazwisko stało się synonimem uwodziciela. Odwiedził również Puławy Czartoryskich. Był tylko tydzień, ale – oczywiste – pozostawił zapis miłosnej historii. Otóż pewnego dnia weszła do jego pokoju ładna wiejska dziewczyna, lecz gestami nie potrafił jej powiedzieć, czego chciałby, a przy „wyraźniejszym” tłumaczeniu narobiła takiego krzyku, że nadszedł burgrabia. Ten mu poradził pomówić z ojcem dziewczyny i dojść do zgody po dobremu: za sto złotych jeszcze tego wieczora nastąpiła „uroczystość weselna”. Jest również o dalszych przygodach i kontaktach z polskimi magnatami.

Odrębnym nieco torem szły poczynania księcia, który interesował się badaniami przeszłości narodowej, zwłaszcza historią kultury. Zgromadził wielką bibliotekę (ponad 60 tys. tomów), prowadzoną przez Karola Sienkiewicza, Łukasza Gołębiowskiego, a także przez Ernesta Groddecka, późniejszego profesora Uniwersytetu Wileńskiego i in.

Przebywało w Puławach wielu znanych uczonych. Z nimi wiążą się m.in. późniejsze poczynania księżnej Izabeli jako twórczyni zalążków polskiego muzealnictwa.

Nadal też Czartoryscy brali aktywny udział w życiu publicznym. Względy polityczne zadecydowały o małżeństwie ich córki Marii z ks. Ludwikiem Wirtemberskim (wiązano nadzieje na umieszczenie go na tronie polskim), które jednak nie okazało się szczęśliwe. Wirtemberski nie zapisał się też najlepiej w dziejach kraju.

Starszy syn księcia, Adam Jerzy, uczestniczył w uchwaleniu Konstytucji 3 maja, a następnie w walkach z konfederacją targowicką. Na wieść o przystąpieniu króla do Targowicy rozważano nawet, pod wpływem Izabeli, zamiar porwania go i kontynuowania walki. Księżna zabiegała też o przysparzanie jak największej popularności Tadeuszowi Kościuszce.

Za sprzyjanie narodowowyzwoleńczemu powstaniu pod wodzą Tadeusza Kościuszki caryca Katarzyna II ukarała Czartoryskich zburzeniem Puław i konfiskatą majątków. Dobra w końcu zwrócono przy poparciu dworu austriackiego, ale caryca postawiła warunek, że obaj synowie księstwa: Adam Jerzy i Konstanty zamieszkają w Petersburgu. Chciała w ten sposób zapewnić sobie kontrolę nad poczynaniami rodziny. Decyzja ta wywarła wpływ na późniejszą drogę życiową Adama Jerzego, który wyrósł na ministra spraw zagranicznych Rosji za rządów Aleksandra I oraz kuratora i współtwórcę świetności Uniwersytetu Wileńskiego.

Izabela Czartoryska opowiedziała się stanowczo przeciw projektowi męża, aby po klęsce powstania kościuszkowskiego oraz osobistych nieszczęściach i zrujnowaniu posiadłości puławskiej opuścić kraj i poszukać innego miejsca pobytu. W swoich pamiętnikach z tego okresu zapisała m.in.: Przywiązanie, jakie mam do mojej ojczyzny, jest uczuciem niepospolitym i mogę śmiało powiedzieć, nieograniczonym. Do tego jest posunięte stopnia, że stanowi nieraz w ciągu mego życia los i przeznaczenie moje. […] W tych latach, w których tyle klęsk nas przycisnęło, kiedy nas z rzędu narodów wymazano, mówiłam sobie ze łzami: Ojczyzno, nie mogłam ciebie obronić, niechaj cię przynajmniej uwiecznię!

To postanowienie kieruje dalszymi poczynaniami księżnej. W czerwcu 1796 r. powraca do zrujnowanych Puław z planem stworzenia tu ośrodka kultury polskiej. Do odbudowy i rozbudowy pałacu angażuje Ch.P. Aignera. Ten architekt wznosi Świątynię Sybilli, w której znalazło pomieszczenie pierwsze polskie muzeum ze zbiorem pamiątek narodowych. Zbiory te, gromadzone pod hasłem Przeszłość – przyszłości, stanowiły wyraz nadziei na odrodzenie kraju, a w jego pięknych tradycjach kazały szukać pokrzepienia i siły dla realizacji tego nadrzędnego celu.

Na dalsze zbiory został z czasem przebudowany przez Aignera rokokowy pawilon ogrodowy – Dom Gotycki. W tym okresie ukończono także pałac Marynki, którego budowę zapoczątkowano w 1791 r. Powstały też inne obiekty w zespole pałacowo-parkowym.

Czartoryscy byli nadal mocno zaangażowani w życie polityczne. Adam Jerzy jako minister cara Aleksandra I z uporem dążył do porozumienia Polski i Rosji, bo w tym związku widział możliwość odrodzenia i pomyślnego rozwoju Polski, nie ufał zaś obietnicom Napoleona. Tymczasem Rosja w przymierzu z Austrią i Anglią szykowała się do wojny z Francją. W 1805 r. 80-tysięczna armia rosyjska pod wodzą cara została zgrupowana w okolicy Puław, gdzie zatrzymał się Aleksander I. W pałacu odbywały się trzytygodniowe narady związane z przygotowywaną kampanią. Adam Jerzy wiązał z nią duże nadzieje dla Polski. Przedstawił też wtedy plan jej odbudowy, zwany planem puławskim.

Nadzieje na odrodzenie Polski.

Czartoryscy uczestniczyli w najważniejszych wydarzeniach politycznych. Napoleon pokonał Austriaków, a armii rosyjskiej, dowodzonej nieudolnie przez Aleksandra I, zadał druzgocąca klęskę pod Austerlitz, rozprawił się również z Prusami. Na skrawku Polski powstało Księstwo Warszawskie, stwarzające nadzieję na wskrzeszenie Rzeczypospolitej. W 1809 r. ks. Józef Poniatowski podjął śmiałą wyprawę z Warszawy na płd. i wyzwolił spod zaboru austriackiego znaczne obszary kraju, które zostały włączone do Księstwa. Dwór puławski witał wówczas Poniatowskiego bramą tryumfalną, księżna Izabela zamieniła pałac w szpital dla rannych i chorych żołnierzy. Wtedy też otworzyła uroczyście Domek Gotycki z drugą częścią rozrastających się zbiorów muzealnych. W ścianę poświęconą Tadeuszowi Kościuszce wmurowany został wymowny napis: Oby odtąd zwycięztwa nasze zatrzeć mogły pamięć klęsk doznanych (słowo zwycięstwa w oryginale zostało napisane z błędem).

W pamiętnym 1812 r., roku wyprawy Napoleona na Moskwę, liczący wówczas 78 lat Adam Kazimierz Czartoryski został na życzenie cesarza marszałkiem sejmu konfederackiego, jego syn Konstanty wystawił własnym sumptem i prowadził pułk jazdy, zięć – Stanisław Zamoyski też dał pułk wojska i został zastępcą marszałka sejmowego.

Napoleon poniósł klęskę. Adam Jerzy Czartoryski był wtedy znowu u boku Aleksandra I. Pragnął wykorzystać dawne wpływy dla dobra Rzeczypospolitej. W 1815 r. uczestniczył w Kongresie Wiedeńskim i bronił interesów swego kraju, przyczyniając się m.in. do powstania Królestwa Kongresowego, związanego unią personalną z Rosją.

Aleksander I niebawem zmarł. Konstytucja Królestwa była coraz częściej gwałcona, a prawa sejmu ograniczane. Adam Jerzy stanął wtedy na czele antycarskiej opozycji. Z wybuchem powstania 1831 r. objął kierownictwo Rządu Tymczasowego. W Puławach dochodziło wówczas kilkakrotnie do przepraw wojsk polskich i carskich przez Wisłę.

Za udział w powstaniu Adam Jerzy został skazany przez cara Mikołaja I na ścięcie (ale wyrok nie został wykonany), majątki Czartoryskich skonfiskowano, oni sami zmuszeni do emigracji. Tak skończył się „złoty wiek” Puław. Większość zbiorów puławskich udało się jednak ukryć, a następnie przewieźć do Francji (skąd wróciły w 1878 r. do Krakowa).

Nowy okres

Pałac puławski przez parę lat stał opuszczony. W 1840 r. przystąpiono do jego odbudowy pod kierunkiem Józefa Góreckiego, a w 1842 r. pomieszczono w nim przeniesiony z Warszawy Instytut Wychowania Panien, przeznaczony dla córek bogatej szlachty oraz wysokich dygnitarzy carskich. Jedną z uczennic była Henryka Pustowójtówna, znana z aktywnej działalności patriotycznej przed powstaniem 1863 r., a podczas walk adiutant gen. Mariana Langiewicza.

Carat przemianował w 1846 r. Puławy na Nową Aleksandrię. Po 20 latach działalności Aleksandryjski Instytut Wychowania Panien z powrotem przeniesiono do Warszawy. Wkrótce potem w wyniku reformy szkolnictwa w Królestwie Polskim namiestnik cara, Aleksander Wielopolski, spowodował uruchomienie w Puławach na to miejsce Instytutu Politechnicznego i Rolniczo-Leśnego. Jego studenci pod dowództwem Leona Frankowskiego, powstańczego komisarza woj. lubelskiego, masowo przystąpili do powstania 1863 r. Wśród uczestników znaleźli się m.in. Karol Świdziński, który wnet stanął na czele własnego oddziału, Maksymilian Gierymski, później jeden z najwybitniejszych polskich malarzy, August Chmielowski, późniejszy Brat Albert.

Komunikacyjna rola Puław sprawiła, że odbywały się tędy bezustanne przemarsze oddziałów powstańczych i wojsk carskich. Okresowo zajął m.in. Puławy gen. Michał Heidenreich „Kruk”, który następnie odniósł głośne zwycięstwo nad Rosjanami pod pobliskim Żyrzynem. Ostatnią potyczkę powstania stoczył tu 16 kwietnia znany dowódca powstańczy Karol Krysiński.

Po upadku powstania, mimo że Puławy były nadal wsią, władze carskie ustanowiły tu siedzibę powiatu i ulokowały silny garnizon wojskowy. W 1869 r. powołany został Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa, kształcący agronomów i leśników dla całego imperium. Pracowało w nim wielu słynnych uczonych. Wśród studentów przejętych początkowo pozytywistycznymi ideami „pracy od podstaw” stopniowo zaczęły też dochodzić do głosu rewolucyjne hasła proletariackie. Znaczny wpływ wywarł na młodzież twórca I Proletariatu Ludwik Waryński, który studiował w Puławach w l. 1877–1878.

W 1917 r. otwarto Państwowy Instytut Gospodarstwa Wiejskiego, który działał do 1950 r. i odegrał dużą rolę w rozwoju rolnictwa. Jego tradycje kontynuuje obecnie Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa – Państwowy Instytut Badawczy (IUNG-PIB), jednostka badawczo-rozwojowa, podległa Ministerstwu rolnictwa i Rozwoju Wsi. Instytut prowadzi m.in. prace obejmujące uprawę roślin, nawożenie, żyzność gleb oraz rozpoznanie i ochronę przestrzeni rolniczej.

Warto zobaczyć w okolicy: