W Europie pozostało już bardzo niewiele rzek o naturalnym biegu, meandrujących jak Wieprz, Bug i Tanew, wijących się przez Lubelszczyznę i zmieniających swoje koryto, jakby od setek lat nie mogły się zdecydować, którędy płynąć. Tysiące zakoli, bogactwo ryb, przepiękne łąki, zabytki mówiące o przeszłości okolicy, malowniczo położone wsie i miasta sprawiają, że warto te tereny poznać. W przeważającej mierze nie są one jeszcze zagospodarowane turystycznie.
Nad Wieprzem, Bugiem i Tanwią w województwie lubelskim organizowane są liczne spływy kajakowe, a rzeki na wielu odcinkach są przygotowane do uprawiania tej formy turystyki. My odwiedzimy najpiękniejsze dziesięć miejsc od strony lądu.
Meandry kształtują się w efekcie tzw. erozji bocznej. Brzeg zewnętrzny jest zawsze bardzie stromy, ponieważ przepływająca woda stale go podmywa. Wybrany w ten sposób materiał nurt przenosi na przeciwny brzeg, w związku z czym ma on charakter łagodny.
Przewężenie, które w naturalny sposób powstaje pomiędzy dwoma zakolami rzeki nazywane jest szyją meandru. Z biegiem czasu staje się ona coraz węższa. W okresie wezbrania woda przelewa się nią, przecina i tworzy nowy, skrócony odcinek koryta, na którym z czasem zaczyna powstawać nowy łuk. Dotychczasowe zakole przekształca się natomiast w zastoiskowy zbiornik wodny. Z biegiem czasu zaczyna on zarastać i wypełniać się materią organiczną. Takie miejsca nazywane są starorzeczami, lokalnie wieprzyskami lub burzyskami, a fachowo rzecz ujmując noszą nazwę paleomeandrów.
Drugim bardzo ważnym czynnikiem mającym wpływ na kształtowanie się dolin Wieprza i Bugu są okresowe wezbrania wody w okresie roztopów i powodzi. Tworzą one liczne rozlewiska, które po ustąpieniu sprzyjają bujnemu rozwojowi flory i fauny. Mają one także bezpośredni wpływ na cykliczne zmiany koryta rzeki.
Rezerwat „Nad Tanwią”, zwany też Szumami nad Tanwią, powszechnie uznawany jest za wyjątkowe miejsce na Roztoczu. Ma bardzo dużą wartość przyrodniczą, a jednocześnie niepowtarzalny urok, który przyciąga odwiedzających. Wielu z nich dociera tylko w czasie krótkiej wycieczki do dawnej betonowej tamy, która miała przegrodzić rzekę. Aby w pełni poznać walory miejsca należy przejść trasę nieco dłuższą, do wzgórza zwanego Zamczyskiem lub Kościółkiem.
Przy szosie Susiec – Żuków, nieopodal wsi Rebizanty i terenu rezerwatu, znajduje się parking płatny, z którego spacer do wspomnianej tamy trwa około 1 godziny. Na wycieczkę do Zamczyska z powrotem potrzeba ok. 3 godzin, ale wyprawa nie jest męcząca.
Rezerwat ma powierzchnię ponad 40 ha. Z parkingu idziemy drogą w kierunku płn. Dochodzimy do drewnianego dworku z XIX w., przeniesionego tu z Tomaszowa Lubelskiego. Dalej wędrujemy za znakami niebieskimi szlaku turystycznego.
Znajdujemy się w miejscu, gdzie do Tanwi wpada Potok Łosiniecki. Na odcinku ok. 400 m mijamy 24 bardzo malownicze uskoki wodne (łącznie na Tanwi jest ich 47), zwane szumami lub szypotami. Rzeka płynie tu w cieniu potężnych drzew, których gałęzie przepuszczają promienie słońca tworzące na wodzie malownicze rozbłyski.
Ruiny kamiennej tamy
Dochodzimy do zrujnowanej kamiennej tamy, którą rzeka omija po wyżłobieniu obok nowego koryta. Dalej szlak wyprowadza nas na piaszczystą terasę. Po wejściu na wierzchowinę idziemy drogą przez las sosnowy wzdłuż doliny Tanwi, która znajduje się po naszej prawej stronie.
Ujście rzeki Jeleń do Tanwi
Znaki niebieskie schodzą ponownie do zabagnionej doliny Tanwi. Znajdujemy się w miejscu, gdzie łączy się z nią rzeka Jeleń. Przejście podmokłym dnem doliny umożliwiają drewniane kładki (uwaga! gdy są wilgotne robią się bardzo śliskie).
Drewniane kładki pozwalają przejść dnem podmokłej dolinyPodejście na wzgórze ZamczyskoDrewniana kładka kończy się u stóp wzgórza Zamczysko lub Kościółek. Pierwsza z nazw wzięła się stąd, że w XII/XII w. znajdowało się tu grodzisko obronne o powierzchni 1,5 ha. Wykorzystywał on niedostępność terenu i miał przede wszystkim charakter obronny. Pozostały po nim wyraźnie widoczne w terenie ślady obwałowań. Nazwa Kościółek na swoje źródło w XVIII w., gdy mieścił się tu najpierw klasztor prawosławny, a następnie rzymskokatolicki. Z uwagi na odludność miejsca zostały one opuszczone, a budynki rozebrano.
Z wycieczki powracamy trasą, którą przyszliśmy z Rebiznatów.
Co warto zobaczyć w okolicy:
Rezerwat Czartowe Pole
Wał Huty Różanieckiej
Kamieniołom Nowiny
Co warto wiedzieć więcej:
Szlak niebieski, którego fragment przeszliśmy jest pętlą rozpoczynająca się i kończącą w Suściu w okolicy dworca PKP. Ma ona 17 km długości. Nad Tanew prowadzi po obszarze położonym na granicy Roztocza i Równiny Biłgorajskiej malowniczą doliną rzeki Jeleń, na której znajduje się m.in.najwyższy z okolicznych szumów o wysokości 1,5 m. Przejście szklakiem należy planować jako całodniową wycieczkę.
Kaskady na rzece Tanew, a także na Potoku Łosinieckim, Sopocie i Jeleniu powstały na pograniczu dwu potężnych jednostek tektonicznych – fałdowej Europy Zachodniej i płytowej Europy Wschodniej w efekcie pionowych ruchów skorupy ziemskiej (wynoszenie terenu Roztocza). Rzeki odsłoniły skaliste podłoże żłobiąc w grubych pokładach piachu głębokie doliny. Rzeki nabierają w takim miejscu górskiego charakteru.
Osobom, które chcą głębiej poznać walory przyrodnicze miejsca polecam znakowaną czerwono ścieżkę przyrodniczo-dydaktyczną o długości 4 km. Ma ona 14 przystanków, przy których ustawiono tablice informacyjne. W trakcie spacery dotrzemy do głazu z 1936 r., który upamiętnia przekroczenie przez Józefa Piłsudskiego granicy zaborów w 1901 r. (Tanew oddzielała Galicję od Królestwa Polskiego).
Z Zamczyskiem związana jest legenda spisana przez Kazimierza Janczykowskiego. Mówi ona, że zamek wzniósł rycerz, który zwał się Gołdap. Miał on córkę jedynaczkę o imieniu Tanewa. Gdy rycerz wyjechał na wojenna wyprawę na zamek najechał inny rycerz, by porwać Tanewę. Duma nakazała jej skoczyć z wysokiej wieży i zginąć. Goładap po powrocie nie mógł przeżyć straty. kazał zburzyć zamek i samotnie zamieszkał w jego miejscu. Odzwierciedlenie ma to jakoby w nazwach geograficznych: wzniesienie to Gołda, rzeka to Tanew, a szumy to dawne schody wiodące do grodziska.
Pomnik upamiętniający wydarzenia na Zamczysku
Historia mówi natomiast, że ze względu na naturalny charakter obronny miejsca w 1863 stacjonowali tu powstańcy styczniowi, a w czasie II wojny światowej swoje kryjówki mieli partyzanci. W 1944 r. podczas hitlerowskiej akcji „Sturmwind II” w okrążenia w Puszczy Solskiej wymknął się tędy 30-osobowy odział AK.
