Top 10 – cerkwie
Top 10 – miejsca nieodkryte
Na poł. od Hrubieszowa rozciąga się kraina zwana Grzędą Sokalską. Przed II wojną światową należała ona w całości do Polski, po jej zakończeniu została rozdzielona granicą państwową ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich, a obecnie z Ukrainą. W terenie widzimy ją jako ciąg wzniesień o charakterze malowniczych garbów osiągających wys. do 260 m n.p.m. Żyzne czarnoziemy powodują, że rolniczo jest tu wykorzystywany niemal każdy skrawek ziemi. Kulturowo to obszar zaznaczony pięknymi drewnianymi cerkwiami, stanowiącymi świadectwo trudnej, okupionej krwią przeszłości.
Odwiedziny na Grzędzie Sokalskiej powinno zacząć się od poznania trudnej historii polsko-ukraińskiego sąsiedztwa na tym terenie. Ma ona bezpośrednie znaczenie dla rozumienia teraźniejszości i odczytywania zabytków przeszłości. Aby zrozumieć tło burzliwych wydarzeń, skomplikowanych i niejednoznacznych, polecam przeczytanie czterech artykułów w Wikipedii:
Akcja rewindykacji cerkwi prawosławnych w II Rzeczypospolitej
Partyzanckie walki polsko-ukraińskie w latach 1944–1945
Wysiedlenie Ukraińców z RP do ZSRR 1944–1946
Wyprawę po Grzędzie Sokalskiej można odbyć motocyklem lub samochodem. Podróżować będziemy w większości drogami asfaltowymi przebiegającymi w pobliżu granicy z Ukrainą. Zwiedzanie warto rozłożyć na dwa dni, co ma swoje odzwierciedlenie w dwu osobnych wpisach. W tej części wpisu odwiedzimy drewniane cerkwie na terenie gmin Dołhobyczów, natomiast w drugiej położone w gminach Ulhówek i Jarczów (Grzęda Sokalska – kraina drewnianych cerkwi cz. II). Nie wskazuję jednej trasy do przejechania – jej układ pozostawiam Czytelnikom. Podkreślam tylko, że zawsze należy mieć przy sobie dokument tożsamości, ponieważ możemy być wylegitymowani przez patrol Straży Granicznej.
Liski
Podróż szlakiem pereł cerkiewnej architektury drewnianej rozpoczniemy w Liskach. Cerkiew p.w. Jana Chrzciciela została wybudowana w 1872 r. dla grekokatolików, ale już po trzech latach przejęli ją wyznawcy prawosławia, a od 1947 r. pełni funkcję filialnego kościoła rzymskokatolickiego. Świątynia jest orientowana, trzyczęściowa (nawa, sanktuarium i babiniec), przykryta trzema kopułami. Ma konstrukcję zrębową, zwęgłowana jest na tzw. rybi ogon, a posadowiona na dębowej podwalinie.
We wnętrzu zachował się oryginalny ikonostas, polichromia z 1875 r. przedstawiająca sceny z życia Jezusa i Marii oraz wizerunki ewangelistów, ołtarz główny i boczne oraz ambina.
Cerkiew usadowiona jest na wzgórzu. Obok znajduje się murowana, trójarkadowa zabytkowa dzwonnica z 1930 r., cmentarz z kryptą grobową fundatorów cerkwi Krzyżanowskich, nagrobkami oraz zbiorową mogiłą 86 zamordowanych mieszkańców wsi.
Dłużniów
Cerkiew Podniesienia Krzyża Świętego znajduje się na końcu drogi asfaltowej w Dłużniowie. Pochodzi z 1882 r. Służyła parafii greckokatolickiej, potem prawosławnej, obecnie jest filią parafii Żniatynie. Uchodzi za jedną z najwyższych i największych cerkwi drewnianych w naszym kraju. W najwyższym miejscu ma wysokość 27,1 m, długość 25,36 m, a szerokość nawy wynosi 9,78 m. Obiekt jest trójkopułowy, ma konstrukcję zrębową, bale łączone na tzw. rybi ogon. Ściany są oszalowane, przedzielone okapem. Wejścia do babińca oraz do nawy osłonięte zostały gankami na 6 słupach.
We wnętrzu na ścianach zachowała się polichromia figuralna z końca XIX w., niekompletny ikonostas i połączone z nim dwa ołtarze boczne Matki Bożej i Podwyższenia Krzyża. Ołtarz główny w stylu neogotyckim. W pobliżu świątyni otoczonej murem stoi murowana dzwonnica z pocz. XX wieku.
Obok cerkwi przebiega szlak turystyczny, który prowadzi z Dłużniowa polnymi drogami do cerkwi w Wyżniowie i Mycowie. Turyści zmotoryzowani muszą nadłożyć drogi i wrócić asfaltem do Hulowa.
Chłopiatyń
Piękna cerkiew z 1863 r., stojąca w centrum wsi, wzniesiona dla wiernych kościoła unickiego. W 1875 r. diecezja unicka została zlikwidowana i świątynię przejęli prawosławni. Po II wojnie światowej obiekt przejął kościół rzymskokatolicki. W 2008 r. cerkiew przeszła gruntowny remont.
Budowla jest konstrukcji zrębowej, dach przykrywają ośmiopołaciowe kopuły kryte gontem i zwieńczone latarniami. Elewacja przedzielona jest okapem, nad którym ściany są oszalowane, a poniżej widzimy bale łączone na tzw. rybi ogon. Nad drzwiami umieszczona jest data wzniesienia cerkwi oraz napis fundacyjny. Uwagę zwraca balkon nad wejściem do babińca ozdobiony rzeźbioną barierą.
Wyposażenie pochodzi z okresu budowy cerkwi, ma charakter późnobarokowy. Zobaczyć można ikonostas, ołtarz z przełomu XVIII/XIX w. oraz ciekawe ławki. Ściany pokrywają polichromie przedstawiające świętych.
Mur otaczający cerkiew jest współczesny. Obok niego murowana dzwonnica.
W Chłopiatyniu, na wyniesieniu w poł.-zach. części wsi, obok wieży przekaźnikowej, stoi stalowa wieża widokowa, wzniesiona w 2013 r. Na poziomie 16 m umieszczone są dwie lunety, przez które widać m.in. kopalnie węgla kamiennego po stronie ukraińskiej oraz cerkiew w pobliskim Mycowie.
Myców
Drewniana, jednokopułowa cerkiew greckokatolicka św. Mikołaja pochodzi z 1859 r. W 1875 r. przekazana została wiernym kościoła prawosławnego. Po 1948 r., gdy w Mycowie założono PGR, pełniła rolę magazynu i niszczała. W 2006 r. zaczęła pełnić funkcję kaplicy rzymskokatolickiej podległej parafii w Żniatynie.
Wewnątrz cerkwi, która została wyremontowana, zachowała się bardzo interesująca polichromia z 1862 r. o motywach roślinnych, figuralnych i iluzjonistycznych. Uwagę zwraca chór, z którego prowadzi przejście na umieszczony pod sklepieniem balkon. W otoczeniu świątyni prawosławne nagrobki oraz dawna brama. Aby wejść do cerkwi trzeba w pobliskich budynkach mieszkalnych zapytać się o klucz.
Od cerkwi polna droga prowadzi w stronę doliny, w której Myców rozlokowany był przed II wojną światową. Miejsce po dawnej wsi wskazuje umieszczony w polu krzyż kamienny. Za nim, w pewnej odległości, widać ścianę drzew, do której dojść można boczną ścieżką pomiędzy polami.
Znajduje się tam cmentarz rzymskokatolicki, na którym stoi piękna i zaskakująca w takim miejscu secesyjna kaplica grobowa Hulimków z 1900 r. Powstała według projektu lwowskiego architekta Władysława Sadłowskiego.
Kaplicę wzniesiono na planie kwadratu. Przykrywa ją kopuła oparta na tzw. bębnie ze świetlikami, zakończona latarnią i krzyżem. Najważniejszym elementem we wnętrzu była płaskorzeźba ołtarzowa Zdjęcie z Krzyża wykonana w 1904 r. przez Alojzego Bunscha, wybitnego krakowskiego rzeźbiarza. W 2000 r. została przeniesiona do kościoła w Tarnawie Dolnej (Małopolska), gdzie jest wyeksponowana. Nad drzwiami wejściowymi do kaplicy znajdował się witraż Chrystus upadający pod krzyżem. W dobrym stanie zachowały się tylko dwa reliefy z bliźniaczymi postaciami aniołów.
W zdewastowanym wnętrzu, zamieszkałym przez sowy, wypatrzeć można ślady młodopolskich polichromii.
Fundamenty kaplicy podmywane są przez wody opadowe spływające ze wzniesienia, które znajduje się tuż za nią. Niszczą one również cmentarz, pełen poprzewracanych i przekrzywionych nagrobków oraz otwartych grobowców. Całość sprawia wrażenie zarazem zaskakujące, jak i przygnębiające.
Warto zobaczyć w okolicy:
Wyżłów – opustoszała wieś przy granicy z Ukrainą
Dołhobyczów
Wieś, siedziba gminy, po raz pierwszy odnotowana w 1430 r. W centrum Dołhobyczowa znajduje się pałac późnoklasycystyczny z kompleksem zabudowań gospodarczych (neogotycki lamus, stajnia-spichlerz, obory, młyn, gorzelnia). Pierwotnie był to parterowy dwór, w 1837 r. przebudowany wg proj. wybitnego arch. Antonia Corazziego.
W pobliżu neogotycki kościół z cegły pw. MB Częstochowskiej, wybudowany w l. 1911-1914 r. Jedna z wież jest miniaturą wieży Kościoła Mariackiego w Krakowie. Uwagę zwracają tzw. rzygacze w kształcie paszcz smoków.
Trzecim wartym uwagi zabytkiem jest odnowiona murowana cerkiew św. Symeona Słupnika z pocz. XX w., utrzymana w stylu neobizantyjskim.
W pobliżu Dołhobyczowa od kilku lat funkcjonuje przejście graniczne z Ukrainą, które ożywiło miejscowość i dało jej długo oczekiwany impuls rozwojowy. Dla turystów stanowi wygodne miejsce wypadowe na tę część Grzędy Sokalskiej, która znajduje się na Ukrainie.
Spod przejścia, po stronie ukraińskiej, widoczna jest bryła zrujnowanego rzymskokatolickiego kościoła popijarskiego z XVII w. w Warężu. Zabytkowy kościół w ruinie znajduje się także w Uhrynowie, pierwszej miejscowości po drugiej stronie granicy. Obydwie wsie po II wojnie światowej znajdowały się w woj. lubelskim, ale w 1951 r. zostały włączone do ZSRR w ramach tzw. umowy o zamianie granic. A tak na marginesie – kościół i klasztor w Sokalu, głównym mieście Grzędy Sokalskiej – został zamieniony na ciężkie więzienie.