Top 10 – renesans lubelski
Top 10 – zamki i fortyfikacje
O Czemiernikach należy mówić w czasie przeszłym, i to odległym. Niegdyś miasto, obecnie wieś wyglądająca tak, jakby od czasów XVII wieku nic ważnego tam się nie wydarzyło. Nasze odwiedziny są więc propozycją podróży w dawne wydarzenia, które okazały się tak silne, że nie dały się wymazać latom wojen, biedy, zaniedbań i zaściankowości.
Czemierniki, siedziba gminy, ulokowały się w pradolinie Wieprza na obszarze, wokół którego zabagniona rz. Tyśmienica zatacza obszerny łuk. Zapewniało to dawniej miejscowości znakomite walory obronne, a zalicza się tutaj do najstarszych; już w 1325 r. notowany jest kościół parafialny. Nazwę wywodzi się od ciemiernika – rośliny trującej, lub ciemierzycy – rośliny z rodziny liliowatych.
W XV w. wieś wraz z rozległymi terenami ciągnącymi się od Lubartowa znalazła się w rękach potężnego rodu Firlejów. W 1509 r. Mikołaj Firlej, hetman wielki koronny, wojewoda lubelski i kasztelan krakowski, wystarał się dla Czemiernik o prawo miejskie. Stały się wkrótce jednym z ważniejszych ośrodków reformacji w regionie.
Z końcem XVI w. właścicielem miasta został Henryk Firlej, po powrocie ze studiów zagranicznych najpierw sekretarz królewski, potem podkanclerzy koronny, od 1616 r. biskup łucki, następnie płocki i prymas Polski. Wystawił on dla siebie, nieco na uboczu, okazałą rezydencję. Gościł tu czas jakiś w 1624 r. dwór królewski, gdy przed panującą w kraju zarazą szukał schronienia Zygmunt III Waza z żoną Konstancją i córką Anną Katarzyną.
W l. 1680–96 Czemierniki drogą wykupu przeszły na własność króla Jana III Sobieskiego, a dziedziczył je królewicz Jakub Sobieski. W 1711 r. miasto zostało niemal kompletnie zniszczone przez pożar, który nie oszczędził również murowanych zabudowań kościelnych. Ok. 1712 r. Czemierniki weszły w posiadanie wojewody podlaskiego Stefana Humięckiego, a następnie Małachowskich.
Drogą mariaży miasto przechodziło następnie w ręce Steckich i Radziwiłłów, od których wykupił je Wincenty Krasiński, ojciec znakomitego dramatopisarza i poety Zygmunta, generał, dowódca pułku szwoleżerów gwardii Napoleona i uczestnik kampanii napoleońskiej, a później adiutant… rosyjskiego cara. Zespół pałacowy przeszedł wówczas staranną restaurację, którą prowadzono pod zarządem Józefa Kotarbińskiego. Tu urodzili się też dwaj jego synowie: Józef – aktor i dyrektor teatru, znany z wprowadzenia do repertuaru nie granych przedtem dramatów Słowackiego, Krasińskiego i Wyspiańskiego, oraz Miłosz – znany malarz i rysownik, ojciec znakomitego filozofa – Tadeusza.
Podczas ostatniej wojny Niemcy wywieźli zamurowane w piwnicach wartościowe wyposażenie pałacu. W 1944 r. majątek, liczący ok. 2700 ha, został rozparcelowany; a pałac przeznaczono na dom dziecka. W 2002 r. sąd zdecydował o zwrocie pałacu 9. spadkobiercom, reprezentowanym przez hr. Stefana Dembińskiego. Obecnie zespół parkowo-pałacowy jest własnością prywatną.
Z centrum do pałacu wiedzie ul. Zamkowa, w części prowadząca groblą wśród stawów; pałac bowiem otaczała fosa i stawy ułożone w kształt podkowy. Na teren zespołu wchodzi się przez potężną kubaturowo bramę wzniesioną z cegły w 1624 r. i włączoną w skład kurtyny obronnej.
Do pałacu kieruje nas aleja parkowa. Sam pałac powstał w l. 1615–24, a wejście umożliwiał most nad fosą. Na frontowej ścianie są tablice pamiątkowe: jedna, z łacińskim napisem, informuje o bytności tu króla Zygmunta III Wazy, druga zaś przypomina dzieło restauracji pałacu podjęte z inicjatywy gen. W. Krasińskiego. Wtedy najpewniej zdjęto attykę renesansową i dobudowano obecne zwieńczenie. Powierzchnia pomieszczeń pałacowych wynosi ok. 450 m. kw.
Fortyfikacje składają się z muru kurtynowego oraz trzech bastionów wzniesionych z cegły i kamienia polnego. Obecnie są dość zniszczone, podobnie jak sam park. W skład zespołu pałacowego wchodzi ponadto oficyna późnorenesansowa, której cechy stylowe zostały zatarte w trakcie wielokrotnych przebudów.
W l. 1603–17 w Czemiernikach powstał dwuwieżowy kościół renesansowo-manierystyczny pw. św. Stanisława Biskupa, fundowany przez bp. Henryka Firleja, prawdopodobnie wystawiony przez lubelskiego muratora Piotra Durie. Dekoracje stiukowe wykonał najpewniej Jan Wolf, znany twórca zamojski, o czym może świadczyć gmerk z literami J.W. na łuku tęczowym od strony prezbiterium i data 1614. Zdobienia zostały niedawno pieczołowicie odnowione – pod nadzorem konserwatora zabytków przywrócono im wygląd z okresy, kiedy powstały. Udało się odtworzyć nie tylko zatartą kolorystykę, ale nawet skład farb, których użyto niegdyś do malowania.
Wyposażenie świątyni jest w większości barokowe. Obok znajduje się dawna mansjonaria, wzniesiona w czasach budowy kościoła, dziś dom parafialny.
Przy Rynku, ul. Radzyńskiej i in. stoją m.in. domy z XIX/XX w., w tym drewniane.