Top 10 – miejsca kultu
Otoczona kultem gotycka figurka Matki Boskiej Kębelskiej pochodzi z 1 poł. XV w. Została wykonana z drewna lipowego na Śląsku lub Pomorzu. Ma wysokość 85 cm. Zalicza się ją do grupy tzw. Pięknych Madonn, dla których pierwowzorem była kamienna figura Pięknej Madonny z Vimperka. Styl ten charakteryzuje elegancja w przedstawianiu postaci, subtelny, regularny rysunek twarzy oraz sposób wykonania szat bogatych w draperie.
Wąwolnica jest dawnym miastem, obecnie wsią, siedzibą gminy nad rz. Bystrą na Płaskowyżu Nałęczowskim. Ulokowała się w kotlinie, która powstała jako rozszerzenie rozległego wąwozu, otwartego ku dolinie Bystrej. Wysokie zbocza porozcinane są gęstą siatką wąwozów, porośniętych bujną roślinnością.
Podanie powiada, że twórca krakowskiego Wawelu, legendarny Krak, jest również założycielem Wąwolnicy. Wawel i Wąwolnica (nazywana do dziś gwarowo w okolicy Wawelnicą) mają wspólny źródłosłów – wyraz wąwel, który oznaczał pierwotnie miejsce na wzgórzu wśród błotnistych łąk z jednej i niedostępnych wąwozów z drugiej strony. Odpowiada to tutejszej topografii terenu.
Wąwolnica jest jedną z najstarszych osad na Lubelszczyźnie. W XII–XIII w. istniał tu gród, spisy świętopietrza z 1325 r. wymieniają kościół parafialny pw. św. Wojciecha. Za czasów Kazimierza Wielkiego królewskie naówczas miasto uzyskało zwolnienie od ceł i myt w całym państwie, potwierdzone w 1374 r., otrzymało także solidne mury obronne, jak wykazały badania – o grubości 3 m. Mur obwodowy wokół zamku i centrum na wzgórzu powstał jednocześnie z murowaną świątynią św. Wojciecha. Kazimierz Jagiellończyk, przenosząc Wąwolnicę w 1448 r. na prawo magdeburskie, przyrównał ją do wielkich miast korony.
W 1567 r. miasto uległo zupełnemu spaleniu i zostało założone na nowo, łącznie z wytyczeniem rynku. Odbudowało się szybko, korzystając z położenia przy ważnym trakcie z Lublina do portu i przeprawy przez Wisłę w Kazimierzu Dolnym, ale wojny XVII stulecia doprowadziły po kilkakroć do jego niszczenia. Stopniowo podupadało. W 1833 r. zawaliła się m.in. jedna z trzech kopuł na kościele św. Wojciecha, który w 1855 r. władze nakazały nawet rozebrać, ale w końcu zgodziły się na remont; przedtem (1849 r.) dokonano rozbiórki drugiego kościoła – św. Marii Magdaleny.
Po powstaniu styczniowym Wąwolnica utraciła status miasta. Z końcem XIX w. w sąsiedztwie zaczął szybko rozwijać się Nałęczów.
Ośrodek dawnego układu miejskiego stanowi rynek wytyczony w XVI w. o wymiarach 100×110 m. Obecny kościół parafialny pw. św. Wojciecha powstał w l. 1907–1914 w stylu neogotyku nadwiślańskiego wg proj. Józefa Piusa Dziekońskiego. W 2001 r. otrzymał tytuł bazyliki mniejszej.
W ołtarzu głównym umieszczono Madonnę z XIII–XIV w., wyrzeźbioną w drewnie lipowym, nazywaną Matką Bożą Wąwolnicką w odróżnieniu od figury Matki Bożej Kębelskiej. Po obu jej stronach są rzeźby Polaków różnych stanów, oddających hołd Matce Bożej. Figura najpewniej zdobiła przedtem rozebrany w XIX w. kościół pw. św. Marii Magdaleny, który stał w miejscu obecnej szkoły.
Obok na wzgórzu – Sanktuarium Matki Boskiej Kębelskiej. Powstało ono w wyniku rozbudowy zachowanego prezbiterium kościoła z 2. poł. XIV w.; w 1985 r. dostawiono zach. przedsionek wg proj. Tadeusza Augustynka. Tu umieszczono, rzadko spotykaną na terenie Lubelszczyzny, gotycką figurę Madonny z Dzieciątkiem, którą przedstawia fotografia otwierająca wpis. Z figurą wiąże się piękna legenda.
W 1278 r. Tatarzy napadli na polskie ziemie i rozlali się po całym kraju. Oblegli też gród w Wąwolnicy. W niedalekim Kęble, w pobliżu wielkiego głazu, wódz tatarski rozbił obóz i zgromadził tabory z łupami wojennymi oraz ludźmi pochwyconymi w jasyr. Na ogromnym głazie łupieżcy ustawili, znalezioną wśród zdobyczy wojennych, statuę Matki Boskiej i zaczęli ją znieważać.
Tymczasem wódz najeźdźców, Tambiwek, z głównymi siłami popędził w stronę Opola, bo tam, pod Głuskiem, znajdowała się polska drużyna Ottona Jastrzębczyka, którą chciał zniszczyć. W nawiązanej walce zginął wódz Tatarów, chorągiew chana dostała się w polskie ręce, ich zagony zostały zmuszone do odwrotu. Zaczęli uchodzić w popłochu spod Głuska do Kębła i w pośpiechu zabierać stamtąd swoje łupy oraz jeńców.
I wtedy wydarzył się cud. Figura Matki Bożej okryła się przedziwną jasnością, zaczęła się unosić się w górę i zjawiła się na lipie na przeciwległym wzgórzu. Przerażeni Tatarzy poczęli uciekać, porzuciwszy ludzi wziętych w jasyr i zdobyczne bogactwa na wozach. Po ich ucieczce statuta Matki Boskiej powróciła z lipy i ukazała się znów na kamieniu.
Wieść o cudzie rozeszła się błyskawicznie. W miejscu wydarzenia, pod ową lipą i głazem, zaczęli gromadzić się ludzie z całej okolicy. Dziedzic postanowił wybudować tam kościół, w którym umieszczono cudowną figurkę. Wkrótce zasłynęła ona wielkimi łaskami. Nad kościółkiem i figurą objęli opiekę benedyktyni ze Świętego Krzyża w Górach Świętokrzyskich; sprawowali tu posługę do 1819 r. Wystąpili do papieża o zgodę na przeniesienie figury do okazalszego kościoła w Wąwolnicy, bo w Kęble był mały, zniszczony i ograbiany podczas wojen i przemarszów wojsk. 8 września 1700 r., za zgodą papieża Klemensa XII, w uroczystej procesji odbyło się owo przeniesienie. Figurkę umieszczono w ołtarzu głównym, a że pochodzi z Kębła, przeto nazywana jest Kębelską. Obecnie znajduje się w specjalnie wzniesionej kaplicy – sanktuarium.
Budynek dawnej plebanii pochodzi z pocz. XIX w., ogrodzenie kościoła z bramką natomiast z 1914 r. W pobliżu – figura św. Jana Nepomucena. Również tutaj, przy ul. Zamkowej 24 – budynek dawnego szpitala z przeł. XVIII–XIX w.
U stóp wzgórza kościelnego, tuż koło drogi do Kazimierza Dolnego, tryskają z kilkunastu szczelin silne źródła wywierzyskowe.