Top 10 – zamki
Krupe – wieś na skraju Pagórów Chełmskich nad rz. Bzdurką, dopływem Wieprza. Stanowiła niegdyś własność rodu Krupskich (tego samego, z którego wywodziła się Nadieżda Krupska, towarzyszka życia Włodzimierza Lenina); od nich z końcem XVI w. kupił ją Paweł Orzechowski (ur. ok. 1550 r., zm. w 1612 r), podkomorzy chełmski, najmłodszy z synów Jana, właściciela Dorohuska i okolicznych włości.
Paweł Orzechowski wzbogacił się, gdy otrzymał w spadku Dorohusk z zamkiem, Turkę i Kamień oraz dwór w Lublinie. Był dobrym gospodarzem, więc w parę lat później miał już kolejną wieś, potem folwark w Łańcuchowie, a wkrótce przez ożenek wszedł w posiadanie Bełżyc pod Lublinem i okolicznych wsi. Majętności poszerzył też o rozległe dobra w ziemi chełmskiej, w tym o Rejowiec i wsie: Krupe, Kobyle, Żulin i cztery inne. W chwili śmierci miał więc 3 miasta, 20 wsi i 4 częściowo, 2 kamienice w Lublinie, spichlerz i in.
To on właśnie z końcem XVI w. zaczął wznosić w Krupem fortalicję renesansową – wspaniałą i mocno obwarowaną rezydencję. Składała się z zamku właściwego, otoczonego wewnętrzną fosą, oraz przylegającego przedzamcza, które dodatkowo na znacznej przestrzeni chroniły wody rozległego zbiornika wodnego. Założenie składało się z zamku właściwego oraz przedzamcza z budynkami gospodarczymi. Całość otoczona była wspólnym murem z bastejami oraz fosą i mokradłami. Wjazd prowadził od reprezentacyjnej strony płn-wsch. przez most zwodzony.
Rezydencję w Krupem zburzyli w 1648 r. kozacy Bohdana Chmielnickiego, a następców Pawła Orzechowskiego nie stać było na jej odbudowę i utrzymanie. Od poł. XVII w. Krupe często zmieniało właścicieli. W 1670 r. podnieść z ruin próbowali następni właściciele – Reyowie, jednak w
1794 r. wybuchł pożar, po którym już nie próbowano odnawiać budowli.
Do dzisiaj w Krupem przetrwały malowniczo położone wysokie mury z otworami okiennymi, ozdobione sgraffitem i zwieńczone attyką. Niedawno ruina została zakonserwowana i dawne założenie stało się o wiele lepiej widoczne. Władze samorządowe planują prowadzić tam dalsze prace remontowe. Chcą na to pozyskać środki unijne. W tym celu przygotowany został projekt architektoniczny odbudowy.
Rysunek zamku w Krupem zamieścił w swym albumie – Adam Lerue w poł. XVIII w. Zachował się też widok budowli uwieczniony na drzeworycie Jana Styfi, który zamieścił w roku 1863 Tygodnik Ilustrowany.
Przy ruinach zamku są miejsca do zaparkowania pojazdu. Poza zwiedzaniem ruin wewnątrz warto także zobaczyć jej od strony podmokłych terenów, które otaczają wyniesienie.
W l. 1779–82 ówczesny właściciel wsi, Jan Michał Rej, wzniósł w pobliżu zamku parterowy dwór klasycystyczny z łamanym polskim dachem. Po II wojnie światowej mieściła się w nim szkoła, obecnie stanowi własność prywatną. Otoczony jest parkiem z pocz. XIX w., z okazami drzew z tego okresu. Koło dworu – wozownia, zapewne z XIX w.
We wsi także murowana cerkiew z ok. 1900 r., od 1945 r. kościół rzym.-kat. pw. Matki Boskiej Częstochowskiej. W wyposażeniu m.in. XVIII-wieczny obraz Wniebowzięcia NMP. Późnorenesansowy ołtarz główny z 2. poł. XVII w. oraz lewy boczny z tego samego okresu sprowadzono w 1970 r. z Wińska koło Wrocławia.
Warto zobaczyć w okolicy:
- Podziemia kredowe w Chełmie
- Zabytkowe centrum Chełma
Warto wiedzieć więcej:
Siostra Pawła Orzechowskiego, Anna, była drugą żoną Stanisława Zamoyskiego, ojca Jana – kanclerza wielkiego koronnego. Ten związek z kanclerzem miał wielkie znaczenie dla kariery Pawła. Po raz pierwszy spotykamy go w świcie Jana Zamoyskiego udającej się do Paryża po Henryka Walezego. Potem, podobnie jak kanclerz, stał się zwolennikiem osadzenia na tronie Stefana Batorego. Po jego wyborze na króla Polski udał się do Siedmiogrodu, aby uzgodnić termin przyjazdu do Polski i koronacji. Następnie optował za szwedzkim królewiczem Zygmuntem Wazą, jeździł do Gdańska na jego powitanie i w celu odebrania przysięgi na pacta conventa. Wielokrotnie był posłem i marszałkiem sejmiku ziemi chełmskiej, a zatem prowadził życie nadzwyczaj aktywne i zaliczał się do postaci z samego szczytu ówczesnej magnaterii.
Paweł Orzechowski był wyznawcą kalwinizmu, ale po 1570 r. przyłączył się do braci polskich, zwanych też socynianami i – niesłusznie – arianami i pozostał w ich obozie przez 40 lat, do końca swego życia. Założył zbór ariański w Krupem. Pozostawał wierny jednemu nakazowi – miał negatywny stosunek do wojen i nie uczestniczył zarówno w wyprawach króla Stefana, jak i innych wojnach.