Top 10 – miejscowości
Top 10 – muzea
Top 10 – kościoły drewniane
Obejrzenie najważniejszych zabytków Nałęczowa wymaga sporego wysiłku ze względu na ich rozrzucenie w terenie, a także z powodu jego pofałdowania. Z tego względu poznawanie miejscowości podzielone zostało na cztery odrębne spacery. Pozwalają one na poznanie najciekawszych zabytkowych willi i budynków uzdrowiska. Odwiedzimy interesujące muzeum – Chatę Żeromskiego, a także zobaczymy nastrojową drewnianą kaplicę, znakomity przykład stylu zakopiańskiego.
Spacer pierwszy – Aleja Lipowa
Aleja Lipowa na wsch. osi pałacu stanowiła pierwotnie odnogę traktu lubelsko-kazimierskiego. Wiosną i jesienią była ona trudno przejezdna: z racji na cieniste lipy – jak notują XIX-wieczne przekazy – błoto prawie tu nie wysychało. Z końcem XIX w. zaczęła się tu kształtować zabudowa willowo-ogrodowa Nałęczowa. Najwcześniej pojawiła się ona po płn. stronie alei. Trakt wybrukowano w 1910 r. z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Nałęczowa. Drogę bitą łączącą Nałęczów z Lublinem i Kazimierzem wykonano dopiero w 1935 r.
U zbiegu ul. Lipowej oraz 1 Maja, za Miejskim Domem Kultury i kinem „Cisy”, stoi murowany parterowy dworek Nagórskich, gdzie w l. 1904–1908 w mieszkaniu zasłużonej działaczki oświatowej Walentyny Nagórskiej spotykali się członkowie Towarzystwa „Światło” ze Stefanem Żeromskim, Gustawem Daniłowskim i Faustyną Morzycką.
Willę „Regina” pod nr. 7, pochodzącą z 1882 r., projektował inż. Michał Górski. W latach okupacji hitlerowskiej było tu miejsce spotkań miejscowej organizacji BCh. Obiekt należał m.in. do rozgałęzionego w Lubelskiem rodu Rulikowskich.
Pod nr. 11 stoi zbudowana ok. 1915 r. willa, pierwotnie zwana „Babin”, bo należała do pochodzącego z Babina sędziego Klemensa Osieckiego, następnie przemianowana na „Raj”. W 1947 r. tutaj rozpoczęło pracę Liceum Sztuk Plastycznych, dla którego później wzniesiono nowe budynki u krańca ul. Lipowej. Willa charakteryzuje się efektowną, dekoracyjną fasadą i ozdobami, co jest typowe dla secesji.
Nr 13 ma willa „Ustronie” z końca XIX w., najpierw własność doktorostwa Zawadzkich z Warszawy, a następnie hrabiny Marii Kaszowskiej z Wołynia, która prowadziła w Nałęczowie aktywną pracę społeczną.
Nr 17 to willa „Julianówka” wzniesiona w tym samym czasie przez rejenta Dominika Maślakiewicza, której połowę odcięto i sprzedano w latach międzywojennych, a w l. 1988–1989 dobudowano część murowaną.
Nr 19 nosi willa „Mazowsze” o pierwotnej nazwie „Pod jesionem”, w części piętrowa, w części parterowa, odznaczająca się stylizowanymi ornamentami, wybudowana w 1878 r. w stylu „szwajcarskim”. Wokół niej ładny starodrzew.
Obok znajduje się kapliczka św. Michała Archanioła z cokołem wzorowanym na starożytny sarkofag, pochodząca z 2. poł. XVIII w., z figurą z l. 30. XX w.
Naprzeciwko po drugiej stronie alei (nr 16) – bogato zdobiona elementami architektonicznymi willa „Pod Matką Boską”, wzniesiona z końcem XIX w. przez warszawskiego krawca Edmunda Raciborskiego, jednego ze współzałożycieli Towarzystwa Przyjaciół Nałęczowa. Zatrzymywał się tu Bolesław Prus. Obecnie funkcjonuje kawiarnia, pensjonat oraz galeria sztuki.
Przy al. Lipowej 27 – utrzymana w stylu szwajcarskim willa „Nagórze” z końca XIX w., zbudowana przez inż. Adama Nagórskiego, współzałożyciela Towarzystwa Przyjaciół Nałęczowa w 1909 r. Budynek o ciekawej bryle służył Nagórskim za siedzibę letnią, później mieścił m.in. pensjonat.
Za nim – nr 29 – stoi efektowna willa „Doktorska”. W 1910 r. zaczął ją stawiać wg proj. Stefana Stępkowskiego dr Marian Jakowski, prezes Rady Zakładu Leczniczego. Po I wojnie światowej dom ukończyła Katarzyna Chlistunowa.
Po drugiej stronie alei, pod nr. 24, stoi murowana willa „Aniela”, ongiś własność doktorostwa Walickich, dziś mieszcząca Krajowy Ośrodek Apostolstwa Ruchu Trzeźwości im. św. Maksymiliana Kolbego – w centrum posąg patrona. Franciszka Walicka wielce zasłużyła się dla tajnej oświaty nałęczowskiej przed I wojną światową. Jedną działkę dalej, nr 28, zajmuje drewniany dom z ogrodem z 1905 r.
Przy al. Lipowej 37 znajduje się willa „Tolin” z 1882 r., którą wystawił znany lubelski okulista i nałęczowski społecznik dr Józef Talko, przyjaciel Prusa i Żeromskiego.
Nr 39 to – z wieżyczkami – murowano-drewniana „Zofiówka” z l. 1890–1893, a dalej willa „Pod Kraszewskim” z l. 80. XIX w., której właścicielem był dr Fortunat Nowicki. Nazwa powstała dla upamiętnienia jego przyjaźni z autorem Starej baśni.
U krańca al. Lipowej po płn. stronie znajdują się, oddane do użytku w 1966 r., obiekty Liceum Sztuk Plastycznych im. Józefa Chełmońskiego. Specjalnością jest meblarstwo i zabawkarstwo. Nauczycielem był tu m.in. artysta Jarosław Olejnicki, długoletni prezes Towarzystwa Przyjaciół Nałęczowa po jego wskrzeszeniu w 1970 r., oraz znakomity malarz Zenon Kononowicz.
Na zbiegu al. Lipowej i ul. Granicznej stoi dom, zwany „Ludowcem”, który powstał w l. 1906–1907 r. wg proj. Zenona Chrzanowskiego w stylu zakopiańskim z inicjatywy miejscowych działaczy Towarzystwa Kredytowego.
Nieco dalej na wsch., na wzgórku w części Nałęczowa przy ul. Kościelnej w otoczeniu starych drzew stoi kościół parafialny, wzniesiony w l. 1730–1772 z fundacji Gałęzowskich, a później Małachowskich, o skromnej barokowej architekturze, rozbudowany w l. 1956–1961. Najcenniejszym zabytkiem we wnętrzu jest stiukowy nagrobek z portretem Marianny Małachowskiej, żony fundatora pałacu; powstał najpewniej w pracowni S. Zeisla. Plebania, przebudowywana wielokrotnie, pochodzi z końca XVIII w.
Na zabytkowym cmentarzu za kościołem – liczne groby znanych ludzi z interesującymi pomnikami, w tym groby powstańców 1831 i 1863 r., wskrzesicieli uzdrowiska z końcem XIX w.: Michała Elwiro Andriolliego (1836–1893), słynnego ilustratora Pana Tadeusza i wielu innych dzieł literackich, malarza Krystyna Henryka Wiercieńskiego, Oktawii Żeromskiej i jej pierwszego męża, zesłańca na Sybir – Henryka Rodkiewicza, Ewy Szelburg-Zarembiny i jej męża Józefa Mariana Zaremby i wielu innych.
Wysokiej klasy artystycznej jest rzeźba na grobowcu rodziny Wernickich, właścicieli Czesławic: wykuty z białego marmuru Michał Archanioł oczekujący na Sąd Ostateczny, mający twarz słynnej z urody Elżbiety z Lilpopów Wernickiej (zob. Czesławice). Twórcą rzeźby wykonanej ok. 1905 r. jest włoski artysta Emilio Zocchi.
* * *
Spacer drugi – Armatnia Góra i przyległe ulice
Przy ul. Armatnia Góra biegnącej na płn. skraju parku stokiem wzniesienia warto zwrócić uwagę na zabudowę willową z XIX w., głównie w modnym wówczas stylu uzdrowisk szwajcarskich, który przyjął się także w podwarszawskich letniskach. Głównym materiałem budowlanym było tu drewno, a wycinane w nim ażurowe wzory tworzyły charakterystyczne zdobnictwo.
W pobliżu skrzyżowania ul. Armatnia Góra i ul. Kolejowej stoi murowana willa „Maria” z przeł. XIX–XX w., ozdobiona drewnianymi gankami i balkonami.
Nr 10, jeden z nielicznych tu domów murowanych, to willa „Ukraina”, wzniesiona z końcem XIX w. w stylu eklektycznym również przez rodzinę Cieciszowskich.
Willa „Oktawia” pod nr. 12, której budowę w 1880 r. rozpoczął dr Konrad Chmielewski, dyrektor uzdrowiska i przyrodni brat Oktawii Rodkiewiczowej-Żeromskiej, należała później właśnie do niej. Żeromski mieszkał tu jakiś czas przed wybudowaniem własnej pracowni, a Oktawia z początku próbowała go wyswatać ze swoją przyjaciółką. Skończyło się na tym, że pisarz poślubił swatkę.
Do najciekawszych należy willa „Podgórze” pod nr. 16, której budowę podjął z końcem XIX w. litewski ziemianin i sybirak Aleksander Oskierko. Za skazanym na zesłanie za udział w powstaniu styczniowym Oskierką dobrowolnie podążyła narzeczona, Teodozja Grabowska, i tam wzięli ślub. Po powrocie zamieszkiwali w „Podgórzu”, gdzie zmarła Teodozja, pochowana na nałęczowskim cmentarzu. Po jej śmierci Aleksander Oskierko sprzedał willę dr. Karolowi Benniemu, filantropowi i – dodajmy trochę szczegółów – współzałożycielowi w 1909 r. Towarzystwa Przyjaciół Nałęczowa oraz prezesowi Towarzystwa Popierania Przemysłu Ludowego w Królestwie Polskim. W „Podgórzu” mieszkali m.in. Henryk Sienkiewicz, Antoni Edward Odyniec i Jadwiga Łuszczewska (Deotyma).
Budynek pod nr. 20, zwany „Widok”, także pochodzi z l. 80. XIX w. i należał do rodziny Bennich.
W pobliżu Luiza Benni w l. 1917–1919 wzniosła dla uczczenia pamięci swego męża – lekarza niewielką drewnianą świątynię pw. św. Karola Boromeusza, która zwraca uwagę swoim niepowtarzalnym klimatem i należy do najciekawszych kościołów drewnianych Lubelszczyzny. Jej architektura nawiązuje bezpośrednio do tzw. stylu zakopiańskiego, który przeniósł do Nałęczowa Jan Koszyc-Witkiewicz. Usytuowanie obiektu na zadrzewionej skarpie Armatniej Góry pięknie wkomponowuje ją w otoczenie. Według życzenia fundatorki kaplica przeznaczona jest dla kuracjuszy i wczasowiczów, zwłaszcza ludzi chorych.
Ołtarz jest dziełem rzeźbiarza Jana Żylskiego, który prowadził w Nałęczowie szkołę snycerską, potem zaś szkołę rzeźby w drewnie, a po ostatniej wojnie był współzałożycielem i nauczycielem Liceum Technik Plastycznych. W ołtarzu znajduje się obraz św. Karola Boromeusza, biskupa Mediolanu, patrona chorych. Jest to kopia przedstawienia świętego z kościoła p.w. Karola Boromeusza na warszawskich Powązkach.
Podczas pobytów w Nałęczowie odprawiał tu nabożeństwa ks. Karol Wojtyła, który zatrzymywał się w domu salwatorianów przy ul. Różanej. Na domu tym znajduje się tablica pamiątkowa.
Koło willi „Oktawia” odbiega w górę na płn. ul. Żeromskiego. Na wzniesieniu Armatniej Góry na działce kupionej od dr. W. Lasockiego S. Żeromski w 1905 r. wystawił swoją jednoizbową, ale obszerną pracownię, zwaną Chatą. Zaprojektował ją dla pisarza w stylu zakopiańskim jego przyjaciel Jan Koszczyc-Witkiewicz, a pisarz sam ją urządził.
Stefan Żeromski korzystał ze swojej oryginalnej pracowni w okresie letnim. Do dzisiaj zachowało się jej oryginalne wyposażenie, m.in. biurko pisarza, łóżko i stół przy którym przyjmował gości.
W 1928 r. w Chacie otwarto Muzeum Stefana Żeromskiego. Było to możliwe dzięki Oktawii Rodkiewiczowej-Żeromskiej, która przeznaczyła na ten cel budynek i zachowane pamiątki.
Obok Chaty znajduje się zaprojektowane przez samego pisarza (jedynie przy pomocy Jana Koszczyca-Witkiewicza), a wzniesione w l. 1919–1922 mauzoleum ukochanego syna – Adasia. Na podwórzu zwraca ponadto uwagę bardzo głęboka studnia.
Ul. Głowackiego prowadzi pięknym zadrzewionym wąwozem do sanatorium Zawiązku Nauczycielstwa Polskiego i domu zdrowia pracowników gospodarki komunalnej oraz transportowców. Tutejszy lasek, rozciągający się na płn.-zach., a zwany Wąwozy, został w 1911 r. wykupiony przez Towarzystwo Przyjaciół Nałęczowa od inż. Michała Górskiego, co pozwoliło ustrzec go przed wyrębem.
* * *
Spacer trzeci – ul. Poniatowskiego
Ulicą Graniczną obok dworca PKS w kierunku wsch. dochodzimy do rozwidlenia 3 ulic u stóp Góry Poniatowskiego, zwanej też Poniatówką. Według miejscowych przekazów nazwano ją tak na pamiątkę przejazdu króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Trasa powrotu króla w rzeczywistości nie prowadziła przez Nałęczów. Wzgórze stanowi wyodrębnioną z płaskowyżu naturalną wyniosłość lessową. Na szczycie są wyraźne ślady wałów, uważane za pozostałość wczesnośredniowiecznego grodu. Przez długie lata bezleśne wzgórze służyło jako pastwisko, a zalesiono je dopiero w 1959 r.
Przy ul. Partyzantów 8, willę „Marzanna” w stylu włoskiego renesansowego pałacyku wzniósł ok. 1905 r. inż. Jan Sieklucki, m.in. kierownik szkoły koszykarskiej w Nałęczowie. Tutaj mieszkał czas dłuższy znakomity malarz i grafik Zenon Kononowicz (1903–1971).
Przy sąsiadującej z ul. Partyzantów ul. Głębocznica pod nr. 8 znajduje się murowana willa „Brzozy” z 1908 r., którą zaprojektował Jan Koszczyc-Witkiewicz dla warszawskiego adwokata Wacława Łypacewicza, m.in. współzałożyciela Towarzystwa Przyjaciół Nałęczowa i pierwszego jego prezesa oraz współpracownika Żeromskiego w Towarzystwie „Światło”.
Przy wzniesieniu znajduje się kapliczka św. Antoniego, pochodząca z końca XVII w.
Odchodząca na płn.-wsch. ul. Poniatowskiego została ukształtowana wzdłuż dawnej drogi do wsi Strzelce. Znajduje się tu grupa zabytkowych domów z końca XIX i pocz. XX w.
Nr. 2 oznaczona jest „Kubaszówka” z pocz. XX w.
Z tego samego okresu pochodzi murowano-drewniana „Lucyna” pod nr. 11.
Nieco dalej znajdują się murowane: „Swoboda” (nr 23) z końca XIX w., i „Zabawka” (nr 25) z pocz. XX w. Po tym, jak mąż roztrwonił majątek, zamieszkała w ostatniej z córką Łucja Hornowska z Dunin-Borkowskich, pochodząca z Wołynia, którą nieskrywanym uczuciem darzył Michał Elwiro Andriolli. Przyjaźniła się z Bolesławem Prusem i wieloma innymi znanymi postaciami Nałęczowa. Jej syn był wybitnym patologiem, profesorem uczelni we Lwowie i Warszawie.
Kolejne interesujące wille to „Marianówka” pod nr. 27 oraz pod nr. 29 drewniana „Poniatówka”, którą pobudowano ok. 1900 r.
Za nimi, pod nr. 33, stoi słynna „Ochronka” im. Adama Żeromskiego, wzniesiona w l. 1905–1907 wg proj. Jana Koszczyca-Witkiewicza. Budynek stanowi stylową kompozycję kamienia i cegły. W dużej sali pod sufitem obejrzeć można fryz olejny wykonany przez Kazimierza Młodzianowskiego. Większość kosztów budowy pokrył Stefan Żeromski (poszły na to m.in. honoraria za Dzieje grzechu), który też wykupił plac od miejscowych rolników. Nakłonił on m.in. grupę pisarzy do wydania wspólnej książki, z której dochód przeznaczony miał być na „Ochronkę”.
* * *
Spacer czwarty – ulice: Górskiego, 1 Maja, Kościuszki, Prusa
Ul. Michała Górskiego, współwłaściciela Nałęczowa i jednego z odnowicieli jego funkcji uzdrowiskowych z końcem XIX w., biegnie skrajem doliny rz. Bystrej na płd. skraju parku zdrojowego. Pod nr. 7 – dwór Górskiego. Powstał on w oparciu o murowany obiekt gorzelni z XVIII w. Po kupnie Nałęczowa przez Górskiego został przebudowany i uzupełniony o drewniane piętro w stylu szwajcarskim. Tutaj w l. 1890–1891 mieszkał Żeromski, pełniący wówczas rolę korepetytora córek Górskiego. Po przyjeździe pisarz zanotował w Dzienniku: „Mam na drugim piętrze śliczny pokój wychodzący na park. Co drzew! Kołyszą się, kołyszą od zimnego wiatru, który i mnie na wskroś przejmuje”. I gdzie indziej po kilkakroć wspominał nałęczowskie słowiki. Dwór jest obecnie zdewastowany i chyli się ku upadkowi.
Nr. 5 oznaczony jest potężny obiekt Uzdrowiskowego Szpitala Kardiologicznego, oddanego do użytku w latach 60. XX w., z którego korzystają m.in. chorzy po zawałach serca i operacjach serca, w tym po wszczepieniu by-passów. Pod nr. 3 – zbliżony architektonicznie gmach Uzdrowiskowego Sanatorium Kolejowego, przekazany do użytku w 1977 r. Ulicę zamyka Sanatorium Rolnik.
Willa przy ul. 1 Maja 22 na ładnie zadrzewionej parceli nosi nazwę „Uciecha”. Pochodzi z przeł. XIX–XX w. podobnie jak oficyna i altanka. Zaprojektował ją administrator zakładu zdrojowego Stanisław Thiele, a jej posiadacze często się zmieniali. Należała m.in. do Stanisławy Wolskiej, wdowy pod Mieczysławie Wolskim, właścicielu dużej fabryki maszyn rolniczych w Lublinie
Naprzeciwko, przy ul. 1 Maja 21, mamy dawną willę „Gioia” (czyli „Radość”), pochodzącą z l. 20. XX w. Została ona wzniesiona wg proj. Franciszka Papiewskiego i Bohdana Kelleza-Krauzego przez lubelskiego adwokata Wacława Salkowskiego. Jego córka Jadwiga została żoną Józefa Becka – ministra spraw zagranicznych w okresie międzywojennym. W l. 90. XX w. willę odzyskała córka Becków, mieszkająca w USA i sprzedała następnie prof. Stanisławowi Burzyńskiemu, znanemu polskiemu lekarzowi z Houston.
Idąc ul. 1 Maja na płd., skręcamy niebawem w ul. Tadeusza Kościuszki, gdzie są obiekty Sanatorium nr 2. Pod nr. 3 wśród ok. 150-letnich drzew widnieje drewniana willa „Słoneczna” z 1907 r., zaprojektowana przez inż. Michała Górskiego.
Powracamy do ul. 1 Maja, która przechodzi w ul. Powstańców 1863 r. Docieramy doliny Bystrej, wzdłuż której prowadzą atrakcyjne tereny spacerowe.